پس از بررسی تاریخ حرم و ضریح ائمه بقیع، به این پرسش می رسیم:
قبری که داخل حرم مطهر ائمه بقیع به فاطمه (سلام الله علیها) نسبت داده میشود، فاطمه زهرا است یا فاطمه بنت است؟
توضیح و بیان این موضوع، که مهمترین و جالبترین بخش از تاریخ حرم ائمه بقیع را به خود اختصاص است، ایجاب میکند که چند مطلب مورد بررسی قرار گیرد.
مدفن حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ کجاست؟
یکی از مسائل مسلّم و قطعی در مورد حضرت زهرا (سلام الله علیها) این است که قبر آن حضرت مخفی است و تا به حال، بطور مشخص و قطعی قبری به آن حضرت نسبت داده نشده است.
و امّا مدفن و محلی که ممکن است پیکر پاک آن حضرت در آن جایگاه دفن شده باشد آن هم از نظر تاریخی، دقیقاً معلوم نیست و جای بحث و گفتگو و مورد اختلاف است.
علت اختفا
سمهودی می گوید: سبب اختفای قبر فاطمه (سلام الله علیها) و مشخص نبودن آن و بعضی دیگر از قبور بزرگان، این است که در صدر اسلام علاوه بر اینکه ساختن بنا بر روی قبور و یا استحکام قبور با گچ و آجر بطور عموم معمول نبوده، درباره اختفای قبور اهل بیت ـ بخصوص ـ ، انگیزه دیگری نیز وجود داشته و آن عداوت و دشمنی حکام درگذشته و امروز! با اهل بیت است; بطوریکه بنا به نقل مسعودی در سال دویست و سی و شش، متوکّل دستور داد قبر حسین بن علی محو و با خاک یکسان و کسانی که در کنار این قبر میباشند، شدیداً مجازات شوند و در اجرای این دستور، پول های زیادی صرف و پاداش های فراوانی به مجریان این فرمان پرداخت گردید.(1)
بخش دوم گفتار سمهودی درست و دقیقاً مطابق با حوادثی است که در طول تاریخ، از سوی حکومتها در مقابل اهل بیت رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) به وقوع پیوسته است و دلیل روشن بر گفتار وی، قبل از اقدام متوکّل که در اواسط قرن سوّم صورت گرفته است اقدام بنیامیه در تخریب و انهدام خانه فاطمه زهرا (سلام الله علیها) است که در قرن اول صورت گرفت لیکن بخش اول گفتار سمهودی را ـ در مورد قبر یگانه یادگار رسول خدا ـ باید یک نوع تحریف تاریخ و تغییر واقعیّت دانست; زیرا وی به جای انگیزه واقعی این موضوع، رایج نبودن بنا و ساختمان بر قبور بزرگان را دلیل اختفای قبر آن حضرت معرفی میکند. در صورتی که قبور عده ای از صحابه و اقوام دیگر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در مکه و مدینه در داخل و خارج بقیع مشخص می باشد و لذا باید علت اختفای قبر آن حضرت را در جای دیگر جستجو کرد و انگیزه واقعی آن را همانگونه که هست، بیان نمود; همان انگیزه و علّتی که در منابع حدیثی و تاریخی شیعه و اهل سنت منعکس گردیده است و آن عبارت است از وصیت و تأکید فاطمه زهرا (سلام الله علیها) بر این که پیکر پاکش شبانه دفن شود و قبر مطهرش پنهان و مخفی گردد.
در صحیح بخاری و صحیح مسلم، در ضمن نقل جریان اختلافِ نظر حضرت زهرا (سلام الله علیها) ـ با اقدام و عملکرد ابوبکر در مورد فدک و ارث رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) از عایشه چنین آمده است:
فـوجـدت فاطمة علی أبی بکر فی ذلک فحجرته فلم تکلمه حتی توفیت و عاشت بعدالنّبی (صلّی الله علیه و آله) ستة اشهر، فلما توفیت دفنها زوجها علی لیلاً و لم یؤذن بها أبابکر و صلّی علیه .(2)
فاطمه (سلام الله علیها) از این جهت نسبت به ابوبکر رنجش خاطر پیدا کرد و با او سخن نگفت تا از دنیا رفت.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ وفاء الوفا، ج 3، ص 906.
2 ـ صحیح بخاری، کتاب المغازی، باب غزوه خیبر، ح 3998; صحیح مسلم، کتاب الجهاد و السیر، ح 1759.
عایشه اضافه می کند: فاطمه پس از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) شش ماه زنده بود و چون از دنیا رفت همسرش علی، ابوبکر را از وفات وی مطلع نساخت و خودش بر پیکر او نماز خواند و شبانه دفن نمود.
ابن عبدالبر میگوید: وکانت اشارت علی زوجها أن یدفنها لیل (1):
فاطمه به همسرش علی اشاره کرده بود که به خاکش بسپارد.
این اشارت از سوی حضرت زهرا و دفن شدن پیکرش به هنگام شب، که در منابع اهل سنت فراوان نقل گردیده، در منابع شیعه قدری صریح تر ذکر شده است:
در روایتی آمده است که: امیر مؤمنان (علیه السلام) به هنگام شدّت مرض و در آخرین روزهای حیات همسرش، در پاسخ پیام عمویش عباس که در مورد تجهیز و تشییع جنازه فاطمه زهرا به آن حضرت پیشنهاداتی را ارائه می داد چنین فرمود:
و أنا اسئلک یا عمّ أن تسمح لی ترک ما أشرت به، فانّها وصّتنی بستر امره (2):
ای عمو! درخواست من این است که اجازه دهی از پیشنهاد تو در این مورد صرف نظر کنم; زیرا خود فاطمه بر من وصیت نموده است که مراسم تدفین وی مخفیانه انجام پذیرد.
مرحوم شیخ مفید از حسین بن علی (علیه السلام) نقل میکند:
فلمّا حضرتها الوفاة وصت امیرالمؤمنین ان یتولّی امرها و یدفنها لیلاً و یعفی قبرها، فتولّی ذلک امیرالمؤمنین و دَفنها و عفی موضع قبره .(3)
و بنابراین بعضی از روایات، امیر مؤمنان (علیه السلام) بر چهل قبر در بقیع آب پاشید و شبیه هفت قبر به وجود آورد تا قبر حضرت زهرا به هیچ وجه شناخته نشود.(4)
بهرحال این وصیت و این نوع تدفین موجب گردیده که قبر حضرت زهرا (سلام الله علیها) ـ مخفی و اقوال و آراء مختلف در میان محدّثان و مورّخان در محل دفن وی پدید آید. از اینرو است که عده ای می گویند قبر فاطمه (سلام الله علیها) در بقیع واقع گردیده و عده ای دیگر بر این عقیده اند که در داخل خانه اش قرار گرفته و بعضی دیگر احتمال می دهند در مسجد رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) و در میان بیت و منبر آن حضرت باشد و بطوریکه ملاحظه خواهید فرمود، کسانی که قبر آن حضرت را در بقیع دانسته اند، با اختلاف شدید سخن گفته و احتمالات متعددی را مطرح ساخته اند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ استیعاب مطبوع در حاشیه اصابه، ج 4، ص 379.
2 ـ بحارالانوار، ج 43، ص 210.
3 ـ امالی مفید، ص 146.
4 ـ بحارالانوار، ج 43، ص 183.
مدفن حضرت زهرا از دیدگاه روایات
روایات متعدد و مسند و مورد اعتمادی که از ائمه معصوم (علیهم السلام) در محل دفن حضرت زهرا (سلام الله علیها) در منابع شیعه نقل گردیده، نشانگر این است که آن حضرت در داخل خانه خودش که در کنار مسجد و در جوار خانه رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) قرار داشت، دفن شده است; خانه ای که به دستور بعضی از حکام و خلفای بنی امیه تخریب و به مسجد ضمیمه گردید(1) و ما در این زمینه به نقل چند روایت اکتفا می کنیم:
1 ـ مرحوم صدوق از ابی نصر بزنطی نقل میکند که از امام ابوالحسن علی بن موسی الرضا (علیه السلام) از محل قبر فاطمه (سلام الله علیها) سؤال نمودم، فرمود:
دُفِنَت فی بیتها فلمّا زادت بنو امیة فی المسجد صارت فی المسجد .(2)
این روایت را مرحوم کلینی(3) ابن شهرآشوب(4) و علامه مجلسی(5) نیز نقل کرده اند.
2 ـ همچنین بزنطی نقل می کند از حضرت رضا (علیه السلام) سؤال کردم که فاطمه دختر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در کجا دفن شده است؟ فرمود:
شخـصی همین موضوع را در مجلسی که علی بن موسی(6) نیز حاضر بود از جعفر بن محمد (علیه السلام) سؤال نمود، عیسی در پاسخ وی گفت: فاطمه (سلام الله علیها) در بقیع دفن شده است. آن شخص به جعفر بن محمد عرض کرد: شما چه میفرمایید؟ فرمود: عیسی بن موسی به سؤال تو پاسخ داد، وی بار دیگر عرض نمود: خدا شما را به سلامت دارد. من با عیسی بن موسی چه کار دارم! شما نظر پدرانتان را به من بگویید، حضرت فرمود: دفنت فی بیتها. (7)
3 ـ سید بن طاووس (رحمة الله علیه) از کتاب: المسائل واجوبتها من الأمه در ضمن سؤال هایی که از امام علی الهادی (علیه السلام) کتباً به عمل آمده است، این مطلب را نقل می کند که: محمد همدانی می گوید: به آن حضرت نوشتم: اگر صلاح میدانید مرا از محل دفن مادرتان فاطمه آگاه سازید که آیا در داخل
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ در آینده توضیح خواهیم داد که از قرن ششم این خانه مجدداً با نرده کشی اطراف آن، بطوریکه امروز میبینیم، از مسجد مجزّا و محوطه آن مشخص شده است.
2 ـ عیون الأخبار الرضا، ج 1، ص 311.
3 ـ اصول کافی، ج 1، ص 461.
4 ـ مناقب، ج 3، ص 365.
5 ـ بحارالأنوار، ج 100، ص 191.
6 ـ عیسی بن موسی از محدّثین و علمای اهل سنت و معاصر با امام صادق ـ علیهالسلام ـ است. نکـ : تهذیب التّهذیب.
7 ـ قرب الإسناد به نقل بحارالأنوار، ج 100، ص 192.
مدینه است یا همان گونه که مردم می گویند در بقیع قرار دارد؟ آن حضرت در جواب من نوشت: هی مع جدّی صلوت اللّه علیه (1).
مدفن حضرت زهرا از نظر علمای شیعه
این بود سه نمونه از روایاتی که در مورد مدفن حضرت زهرا نقل نمودیم و اینک توجه خوانندگان ارجمند را به نظریه عده ای از علما و محدثین بزرگ شیعه در این مورد جلب می نماییم:
1 ـ نظریه شیخ صدوق و کیفیت زیارت او:
مرحوم شیخ صدوق (متوفای 381 هـ . ق.) پس از نقل اختلاف در محل دفن آن حضرت، میگوید:
عده ای از محدثین روایاتی را نقل و مضمون آنان را پذیرفته اند که دلالت دارد بر اینکه آن حضرت در داخل خانه اش که در اثر توسعه بنی امیه به مسجد ضمیمه گردیده، به خاک سپرده شده است. سپس می گوید: و هذا هو الصحیح عندی .
آنگاه کیفیّت زیارت خویش را بیان می کند و میگوید: من به توفیق خداوند متعال به هنگام مراجعت از حجّ بیت اللّه الحرام، وارد مدینه شدم و چون زیارت رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) را به جای آوردم، در حالیکه غسل زیارت نیز انجام داده بودم توجهم را به سوی خانه فاطمه منعطف ساختم و حدّ این خانه از استوانه مقابل باب جبرئیل است تا محوطه ای که قبر رسول خدا در آن واقع گردیده و در نزدیکی این محوطه، به طوری ایستادم که مدفن رسول خدا در سمت چپم و قبله در پشت سرم و خانه فاطمه در مقابلم قرار گرفت(2) آنگاه این زیارت را خواندم: السّلام علیک یا بنت نبی اللّه، السّلام علیک یا حبیباللّه... .(3)
سپس میگوید: چون در اخبار و احادیث، زیارت مشخصی برای حضرت فاطمه (سلام الله علیها) نیافتم، برای کسانی که کتاب مرا می خوانند، همان زیارت را میپسندم که برای خود پسندیدم .(4)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ اقبال الاعمال، ص 623.
2 ـ غربی و محدوده اصلی داخل مسجد.
3 ـ این زیارت همان زیارت معروف است که در کتب ادعیه و زیارات نقل شده است، به انضمام صلوات مخصوص برای هر یک از معصومین ـ علیهمالسلام ـ .
4 ـ من لایحضره الفقیه، به تصحیح علی اکبر غفاری، ج 2، ص 574 ـ 572.
زیارت معروف: یا ممتحنة امتحنک اللّه الّذی خلقک... را مرحوم علامه مجلسی در مزار بحار از طریق محمد عریضی، از امام باقر ـ ع ـ نقل نموده است. لابد این زیارت منقول، به دست مرحوم صدوق نرسیده و یا در سند آن مناقشه فرموده است.
وی در معانی الأخبار میگوید: قول صحیح از نظر من در مورد قبر فاطمه (سلام الله علیها) مضمون همان روایت است که پدرم از طریق محمد بن عطار از حضرت رضا (علیه السلام) نقل نموده است که فاطمه زهرا در داخل خانه اش دفن شد و این خانه به هنگام توسعه مسجد، به وسیله بنیامید به مسجد منضم گردید. (1)
2 ـ نظریه شیخ مفید (رحمة الله علیه) :
مرحوم شیخ مفید (متوفای 413 هـ . ق.) میگوید:
ثمّ قف بالروضة و زر فاطمة (سلام الله علیها) فانّها هناک مقبورة (2) پس از زیارت رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در کنار روضه بایست و فاطمه را زیارت کن; زیرا او در این جایگاه به خاک سپرده شده است.
3 ـ نظریه شیخ طوسی (رحمة الله علیه) :
شیخ طوسی (متوفای 460 هـ . ق.) میگوید: اصوب انها مدفونة فی دارها او فی الروضة .(3)
4 ـ نظریه طبرسی (رحمة الله علیه) :
مرحوم طبرسی از اعلام قرن ششم، پس از اشاره به اختلاف نظر در مدفن آن حضرت، میگوید:
والقول الأول بعید و القولان الآخران اشبه :
اما قوم اوّل که آن حضرت در بقیع مدفون است، بعید است و دو قول دیگر که در داخل خانه اش و یا در روضه دفن شده است صحیح به نظر می رسد .(4)
5 ـ نظریه سید بن طاووس (رحمة الله علیه) :
سید بن طاووس (متوفای 673 هـ . ق.) میگوید:
والظّاهر انّ ضریحها المقدس فی بیتها المکلّل بالآیات و المعجزات .(5)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ معانی الأخبار، ص 268.
2 ـ مقنعه، طبع دبیرخانه کنگره شیخ مفید، ص 459.
3 ـ مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 365.
4 ـ اعلام الوری، ص 159.
5 ـ اقبال، ص 224.
و همو پس از روایتی که بصورت مکتوب از امام هادی (علیه السلام) نقل شده است(1) میگوید: این گفتار صریح و نص واضح از امام هادی (علیه السلام) ، به تنهایی کفایت میکند در اینکه: فاطمه زهرا (سلام الله علیها) در کنار مدفن رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) به خاک سپرده شده است و نه در جای دیگر. (2)
6 ـ نظریه علامه مجلسی (رحمة الله علیه) و توضیح او در مورد روضه:
علامه مجلسی (متوفای 1110 هـ . ق.) میگوید: همانگونه که در کتاب مزار بیان کرده ایم، اصحّ اقوال این است که آن حضرت در داخل خانه اش دفن گردیده است .(3)
و در کتاب مزار میگوید: الأظهر انّها ـ صلوات اللّه علیها ـ مدفونة فی بیتها و قد قدمنا الأخبار فی ذلک .(4)
و آن مرحوم در مورد روضه که در بعضی از اخبار و در لسان علما وارد شده و این احتمال را مطرح نموده اند که: آن حضرت ممکن است در روضه دفن شده باشد و همانگونه که در بعضی از احادیث نبوی (صلّی الله علیه و آله) آمده است، روضه را هم به فاصله منبر و بیت رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) منحصر دانسته اند، چنین توضیح میدهد که منظور از روضه که در روایت ابن ابی عمیر آمده است، یک مفهوم و معنای وسیعی است که شامل خانه فاطمه زهرا (سلام الله علیها) نیز می گردد(5) و منظور از روضه همان بیت فاطمه (سلام الله علیها) است.
مدفن حضرت زهرا از نظر علمای اهل سنت
این بود نمونه ای از روایات و گفتار معروف ترین علمای شیعه درباره مدفن حضرت زهرا (سلام الله علیها) .
نظر علمای اهل سنت:
علمای اهل سنت در مورد مدفن حضرت زهرا (سلام الله علیها) دارای سه قول میباشند:
1 ـ در بیت خودش
گذشته از این که دفن شدن حضرت زهرا در داخل بیت خود در ضمن روایاتی از طریق اهل
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ این سومین روایت از روایاتی است که ما نقل نمودیم.
2 ـ اقبال، ص 623.
3 ـ بحار، ج 43، ص 188.
4 ـ بحار، ج 100، ص 193.
5 ـ همان.
سنت آمده، در منابع آنان از امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) نیز نقل گردیده است.(1)
بعضی از دانشمندان آنان نیز به این معنا تصریح و دفن آن حضرت را در خانه اش تأیید نموده اند. از جمله ابن شبه از قدیمی ترین مورخ و مدینه شناس عبدالعزیز(2) نقل میکند که وی می گفت: انّها دفنت فی بیتها و صنع بها ما صنع برسول الله (صلّی الله علیه و آله) انّها دفنت فی موضع فراشه .(3)
فاطمه زهرا همانند رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در داخل خانه اش و در جایگاهی که به عالم بقاء ارتحال یافته، به خاک سپرده شده است .
و دیار بکری با اشاره به اقوال مختلف می گوید: و گفته شده که قبرآن حضرت در داخل خانه خود و در محلّ محرابی است که در پشت حجره مقدسه قرار گرفته است. سپس این نظریه را تأیید میکند و میگوید: و هذا أظهر الأقوال .(4)
2 ـ در بقیع
عدّه ای دیگر از علمای اهل سنت نیز میگویند: آن حضرت در بقیع ولی در خارج از حرم ائمه (علیهم السلام) به خاک سپرده شده است .
و این گروه نظرات و احتمالات مختلفی را مطرح ساخته اند; زیرا بعضی میگویند در زاویه بیرونی خانه عقیل، که به بقیع منتهی می گردد، دفن شده است.
و بعضی دیگر می گویند در مقابل کوچه ای که به نام کوچه نبیه بوده به خاک سپرده شده و بعضی دیگر در بیت الأحزان که مسجد فاطمه نامیده می شد، معرفی نموده اند.
و اقوال دیگری که مجموعاً به شش قول بالغ می گردد.(5)
3 ـ در داخل حرم ائمه بقیع
و این قول را می توان قول مشهور در میان علمای اهل سنت دانست.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ حماد بن عیسی عن الباقر ـ ع ـ : دفن علی فاطمة ـ رض ـ لیلاً فی منزلها الّذی دخل فی المسجد . عن عبداللّه بن ابراهیم انّ جعفر بن محمد کان یقول: قبرت فاطمه ـ رض ـ فی بیتها الّذی ادخله عمر بن عبدالعزیز فی المسجد . این دو روایت را ابن شبه در تاریخ المدینه ج 1، ص 106 و 107 و سمهودی در وفاءالوفا ج 3، ص 902 نقل نمودهاند.
2 ـ وی اوّلین مدینهشناسی است که در این موضوع تألیفی هم داشته و در سال 199 در قید حیات بوده است.
3 ـ تاریخ المدینه، ج 1، ص 108.
4 ـ تاریخ الخمیس، ج 2، ص 176.
5 ـ این اقوال را ابن شبه در تاریخ المدینه، ج 1، ص 105 و 106 و سمهودی در وفاءالوفا ج 3، ص 901 نقل نمودهاند.
سمهودی پس از بیان نظرات و مطالب مختلف در مدفن حضرت زهرا می گوید: از آنچه گفتیم، چنین به دست می آید که قبر آن حضرت دربقیع و درکنار قبر حسن بن علی (علیه السلام) است .(1)
مدینه شناس معروف ابن نجار (متوفای 643 هـ . ق.) پس از نقل وصیت امام مجتبی (علیه السلام) که: ادفنونی الی جنب امّی فاطمة بالمقبرة میگوید: بنابراین قبر فاطمه (سلام الله علیها) در کنار قبر فرزندش حسن و در زیر قبه است .(2)
عبّـاسی مـؤلف کتاب عمدةالأخبار میگوید: از قبور واقع در بقیع، قبر فاطمه دختر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) است و آن در داخل قبه عباس و در کنار قبر فرزندش حسن (علیه السلام) واقع گردیده; زیرا نقل شده است که حسن بن علی به هنگام وفاتش وصیت نمود که مرا در کنار قبر مادرم فاطمه به خاک بسپارید .(3)
و اکثر نویسندگان گذشته و معاصر(4) همان مطلب را تکرار کرده و مدفن آن حضرت را در داخل حرم ائمه بقیع معرفی نموده اند.
دلیل این نظریه
اگر طرفداران این قول، دلیلی بر نظریه خود ذکر نمی نمودند، پذیرش گفتار آنان به عنوان یک مورّخ امکان پذیر بود، ولی بطوریکه ملاحظه فرمودید آنان در مقابل وجه اول که مضمون روایات و گفتار بعضی از قدیمترین مدینه شناسان است وصیت حضرت مجتبی (علیه السلام) را دلیل و مستند خود ذکر نموده اند که فرمود: ادفنونی عند قبر امی فاطمة : اگر از دفن شدن من در کنار جدم مانع گشتند در کنار قبر مادرم فاطمه به خاکم بسپارید. که در گفتار ابن نجار و عباسی بدین دلیل تصریح گردیده و سایر مورّخان نیز با توجه به نقل این وصیت در کنار اظهار نظر خویش، عملاً از همین روش پیروی و به همین دلیل استناد و چنین تلقی نموده اند که منظور آن حضرت از امی فاطمة مادر عزیزش فاطمه زهرا دخت رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) می باشد.
نقض صریح این نظریه
به عقیده ما در عین این که اصل وصیت امام مجتبی (علیه السلام) از نظر تاریخی مورد تأیید است اما
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ وفاء الوفا ج 3، ص 901.
2 ـ اخبار المدینه، ص 154.
3 ـ عمدة الاخبار، ص 154.
4 ـ مانند علی حافظ در کتاب خود فصول من تاریخ المدینه، ص 168.
برداشت طرفداران وجه سوّم درست نیست، بلکه منظور امام مجتبی (علیه السلام) از جمله: امّی فاطمة مادر بزرگش فاطمه بنت اسد می باشد نه مادرش حضرت زهرا (سلام الله علیها) .
در توضیح این موضوع می گوییم: گذشته از اینکه این برداشت مخالف با روش اهل بیت (علیهم السلام) در پنهان نگهداشتن قبر مطهر حضرت زهرا (سلام الله علیها) است و قطع نظر از اینکه مخالفت مضمون روایات منقول از اهل بیت (علیهم السلام) به طریق شیعه و اهل سنت و مخالف نظر علما و دانشمندان دیگر در دفن آن حضرت در بیت خود میباشد و گذشته از این که اطلاق کلمه امّ به مادر بزرگ، یک اطلاق شایع است، گفتار و نقل صریح این مورّخان در موارد دیگر، ناقض این برداشت و مؤید این است. فاطمه ای که در حرم بقیع دفن شده، فاطمه بنت اسد است و نه فاطمه زهرا (سلام الله علیها) .
از این موارد میتوان گفتار این مورخان در محل دفن جناب عباس عمومی پیامبر را ذکر نمود. که ابن شبه و سمهودی از قدیم ترین مدینه شناس; عبدالعزیز چنین نقل می کند: دفن العباس بن عبدالمطلب عند قبر فاطمة بنت اسد بن هاشم فی اول مقابر بنی هاشم التی فی دار عقیل .(1)
عبـاسی در ضمن نقل متن بالا گفتار دیگری را از ابن حبان(2) می آورد که وی در مورد تشییع و تجهیز پیکر امام مجتبی (علیه السلام) تصریح کرده است: ... دفن بالبقیع عند جدّته فاطمة بنت اسد بن هاشم .(3)
بطوریکه ملاحظه می شود، این دو جمله از قدیمترین مورّخان و محدّثان صراحت دارد بر اینکه بانویی که در حرم بقیع دفن شده و عباس عموی پیامبر و امام مجتبی (علیه السلام) در کنار آن به خاک سپرده شده اند، جده و مادر بزرگ حضرت حسن بن علی فاطمه بنت اسد است نه فاطمه زهرا دختر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) .
قبر فاطمه بنت اسد در خانه فرزندش عقیل
در تأیید و توضیح مطالب گذشته این نکته نیز قابل توجه است; همانگونه که در مورد حرم ائمه بقیع و دفن شدن پیکر پاک آنان، توضیح دادیم که این محل، خانه ای بوده متعلق به عقیل بن ابیطالب و پس از دفن شدن پیکر فاطمه و عباس و سه تن از ائمه چهارگانه (علیهم السلام) از حالت
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ تاریخ المدینه، ج 1، ص 127; وفاءالوفا، ج 3، ص 910.
2 ـ ابن حبان از بزرگترین محدّثان و علمای اهل سنت در قرن چهارم (متوفای 354) میباشد و کتاب او از بهترین کتابهای حدیث به شمار میآید.
3 ـ عمدة الأخبار، ص 153.
مسکونی به صورت زیارتگاه و عبادتگاه عمومی تغییر یافته است و در همین بخش از بحث، با ذکر شواهد تاریخی متذکر شدیم که دفن شدن افراد در داخل منازل خود در صدر اسلام و مخصوصاً در مورد افراد مشخص، یک برنامه عادی و عملی رایج به شمار می آمده است.
با توجه به این حقیقت و با در نظر گرفتن مطالب گذشته، چگونگی دفن شدن مادر امیر مؤمنان در داخل این خانه از نظر تحلیل تاریخی روشن میشود و به دست می آید; وی که در سال چهارم هجری از دنیا رفته، با احترام و اهتمام فوق العاده ای که فرزندان آن بانوی مکرمه و شخص رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) بر او قائل بودند، پیکرش را با آن تشریفات خاصی که در منابع تاریخی نقل شده است، در داخل خانه متعلق به فرزندش عقیل دفن نموده اند و پس از مدت کمی; یعنی در سال سیام هجری، پیکر عباس عموی رسول خدا بر همین منوال در همان محل و در کنار قبر بنت اسد و سپس ائمه چهارگانه (علیهم السلام) به ترتیب در همین خانه به خاک سپرده شده اند.
سیاست و تحریف واقعیت
این بود مضمون روایات و نظر معروفترین علما و محدّثان شیعه در مورد مدفن فاطمه زهرا (سلام الله علیها) . و همچنین روایات اهل سنت و نظر عده ای از علمای آنان در این موضوع و نیز گفتـار بـعضی از مــورّخان و مدینه شناسان در مورد مدفن فاطمه بنت اسد و تبیین وصیت امام مجتبی (علیه السلام) در این مورد و این بود آنچه به نظر ما رسید از نظر تحلیل تاریخی.
و از مجموع این بحث و گفتار، ظن قریب به یقین به دست می آید که قبر مطهّر حضرت زهرا (سلام الله علیها) در بیت خود و در کنار مسجد رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) و قبر فاطمه بنت اسد در داخل حرم ائمه بقیع قرار گرفته است. ولی نباید این نکته را نادیده گرفت که تحریف این واقعیت و اصرار و تلاش نویسندگان و حکومتها در طول تاریخ، در جهت معرفی قبر حضرت زهرا (سلام الله علیها) در داخل حرم ائمه بقیع و حتی ایجاد و ترسیم شبیه قبری و نسبت دادن آن به دختر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در غیر محل قبلی آن، که پس از تخریب این حرم به وسیله حکومت سعودی، انجام پذیرفته، همه در جهت تقلیل فشار سیاسی و تخفیف تهاجم فکری، عقیدتی و سرپوش گذاشتن به ایراد و انتقادی بوده است که در طول تاریخ از سوی پیروان مکتب اهل بیت (علیهم السلام) به پیروان خط فکری مخالف و به حکومت ها از لحاظ مخفی بودن قبر یگانه یادگار رسول خدا وارد می گردیده است.
و لذا حکومت ها مجبور بودند به هر عنوانی که شده، قبری برای فاطمه دخت رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) معرفی نمایند و تطبیق نمودن وصیت امام مجتبی (علیه السلام) به فاطمه زهرا (سلام الله علیها) میتوانست
بطور طبیعی راه حلی برای این معمّا باشد و در کنار همین حرکت، چه بهتر قرائن و شواهدی هم ارائه شود و از طرف دیگر طبعاً لازم بود برای فاطمه بنت اسد هم مدفن دیگری غیر از مدفن واقعی خود معرفی شود که در هر دو جهت، شاهد تحقّق این حرکت باشیم.
اما در مورد ارائه قرینه و شاهد در تأیید وجود قبر حضرت زهرا (سلام الله علیها) در داخل حرم بقیع، می بینیم در یک مقطع از تاریخ، سنگ نبشته و قطعه مرمری در روی قبور ائمه بقیع نصب و در آن اعلام میگردد که قبر فاطمه دخت رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در اینجا واقع شده است.
مسعودی در مروج الذهب در مورد این قطعه مرمر چنین میگوید:
و علی قبورهم فی هذا الموضع من البقیع، رخامةٌ علیها مکتوب: بسم اللّه الرّحمان الرحیم، الحمدلِلّه مبید الأمم و محی الرمم، هذا قبر فاطمة بنت رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله) سیدة نساءالعالمین و قبر الحسن بن علی بن ابیطالب و علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب و محمد بن علی و جعفر بن محمد ـ رضی اللّه عنهم ـ .(1)
و در مقطع دیگر و پس از چند قرن مشابه همین کتیبه در بالای درب حرم ائمه بقیع نصب میشود.
سید اسماعیل مرندی درباره این کتیبه در کتاب خود که در سال 1255 تألیف نموده میگوید:
بالای در، در سنگ مرمر نوشته هذا قبر فاطمة بنت رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله) و قبر حسن بن علی و قبر محمد بن علی و... .(2)
و اما در مورد اصل قبر
محبالدین طبری (متوفای 696 هـ . ق.) پس از آن که این مطلب را از ابن عبدالبر (متوفای 463 هـ . ق.) نقل میکند که: در کنار قبر امام مجتبی (علیه السلام) که معروف و مشخص است، اثر قبری منتسب به فاطمه وجود ندارد ، میگوید: یکی از صلحا و برادران مؤمن بر من نقل نمود که ابوالعباس مرسی به هنگام زیارت بقیع، در مقابل سمت قبله، داخل قبه عباس (حرم بقیع) میایستاد و به فاطمه سلام می گفت و بر وی از راه مکاشفه ظاهر شده بود که قبر فاطمه در داخل این حرم و در این سمت بوده است .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ مروج الذهب ج 3، ص 297; سمهودی در وفاءالوفا ج 3، ص 905 میگوید: این گفتار مسعودی متعلّق به سال 332 هـ . ق. میباشد.
2 ـ توصیف مدینه، به نقل از فصلنامه میقات حج شماره 5، ص 117.
طبری اضافه می کند: و من با اعتماد بر صحت نقل این فرد صالح و مؤمن، قبر فاطمه را به همین ترتیب زیارت می نمودم... .(1)
از این گفتار ابن عبدالبر و طبری که هر دو از محدّثین و شخصیت های معروف علمی هستند،(2) معلوم می گردد که اثر قبر فاطمه در داخل حرم از بین رفته بوده و در قرن پنجم و قرن هفتم در داخل حرم بقیع بر خلاف قبور ائمه و قبر عباس علامت قبری آشکار منتسب به فاطمه وجود نداشته است.
بنابراین، آنچه ما قبلاً در این مورد مطرح نمودیم که در قسمت جنوبی، داخل حرم بقیع و زیر طاق در مجاورت محراب، شبیه قبری بوده منتسب به فاطمه و این قسمت به وسیله شبکه فولادینی از فضای حرم جدا شده بود، مطلبی است جای سؤال و جای تردید، که آیا این قبر و آن دو قطعه مرمر و کتیبه چگونه و در چه تاریخی و به وسیله کدام حکومت و به دست چه کسی بوجود آمده است؟ و همین سؤال در مورد قبر فعلی نیز که در کنار قبور ائمه بقیع و منتسب به فاطمه میباشد، مطرح است که به فرض صحّت انتساب قبری که قبلاً اشاره گردید، قبر فعلی از نظر مکان مطابقت با آن محل ندارد; زیرا این قبر مانند سایر قبور در وسط حرم و نه در کنار آن قرار گرفته است.
اما در مورد مدفن فاطمه بنت اسد
به طوری که اشاره کردیم، چون اصل مدفن بنت اسد که در خانه فرزندش عقیل و حرم ائمه بقیع بود، به عنوان مدفن فاطمه زهرا (سلام الله علیها) معرفی و برای تثبیت آن، قرائن و شواهدی هم اقامه گردید، طبعاً لازم بود، مدفن دیگری برای بنت اسد که با مباشرت شخص رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) و با تشریفات خاصی دفن گردیده بود، معرفی و مشخص شود و این برنامه عملی و چند محل به عنوان مدفن فاطمه بنت اسد معرفی گردید.
آری در این مورد، شاهد اختلاف نظر و تشتت گفتار از سوی مورّخان می باشیم; زیرا گاهی میگویند: محل دفن فاطمه بنت اسد، مسجد فاطمه (سلام الله علیها) (بیت الأحزان) است .(3)
و گاهی می گویند که: پیکر وی در روحاء و در کنار قبر ابراهیم و عثمان بن مظعون دفن
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ ذخائرالعقبی، ص 54.
2 ـ محمد بن عبدالبر قرطبی مالکی (متوفی 463 هـ . ق.) از شخصیتهای علمی و دارای کتابها و تألیفات متعددی است، از معروفترین آنها استیعاب فی اسماء الأصحاب میباشد. این کتاب در پاورقی الإصابه در مصر چاپ شده است.. محبالدین طبری مکی شافی، محدث و مفتی حرم مکه، مؤلف کتاب الأحکام و ذخایر العقبی میباشد، وفات وی در سال 674 یا 694 واقع شده است.
3 ـ تاریخ المدینه، ج 1، ص 123.
شده است .(1)
و آنچه در میان عده ای از مورّخان و در بین مردم اشتهار یافته، این است که قبر وی همان است که در خارج بقیع و در شمال قبر عثمان بن عفان به فاصله 50 متر از قبر وی در کنار قبر دیگری قرار گرفته است.(2)
سمهودی پس از نقل گفتار بعضی از مورّخان که قبر فاطمه بنت اسد در روحاء قرار گرفته و پس از نقل گفتار ابن شبه از عبدالعزیز که امام مجتبی در کنار قبر فاطمه بنت اسد بن هاشم و در اول مقابر بنی هاشم دفن شده است، میگوید: و همه این مطالب مخالفت صریح و نقض آشکار دارد با آنچه معروف شده است که قبر وی در نزدیکی قبر عثمان و در خارج بقیع واقع گردیده است و اولین کسی که این مطلب را مطرح کرد ابن نجار بود و دیگران از وی پیروی نمودند و من دلیلی بر گفته وی نیافتم و نظریه صحیح در نزد من همان است که او در کنار قبر امام مجتبی دفن شده است; زیرا خیلی بعید است که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) از اصل بقیع صرفنظر کند و پیکر بنت اسد را در این محل دور و در انتهای کوچه ای که در اقصای بقیع واقع شده است، به خاک بسپارد.
سمهودی اضافه میکند: اصلاً معلوم نیست این محل جزء بقیع باشد; زیرا به طوری که در آینده خواهیم گفت، محل دفن عثمان جزء بقیع نبوده و این محل که در انتهای کوچه ای در قسمت شمالی قبر عثمان قرار گرفته به طریق اولی جزء بقیع نخواهد بود .(3)
مشابه همین مطلب را احمد عباسی در عمدةالاخبار آورده سپس به کیفیت شهادت و محل دفن سعد بن معاذ اشاره میکند و میگوید: مدفن سعد بن معاذ به مدفنی که در خارج بقیع به فاطمه بنت اسد منسوب است، بیشتر قابل تطبیق است تا خود فاطمه بنت اسد .(4)
خلاصه: به طوری که قبلاً اشاره گردید، انگیزه اصلی نصب این کتیبه ها و ترسیم این قبرها در طول تاریخ و حتی در دوران حکومت سعودی، همان سیاست دفاعی بوده و این سیاست موجب گردیده است که قبر مطهر حضرت زهرا (سلام الله علیها) مشخصاً در حرم بقیع و برای فاطمه بنت اسد مدفن های مختلفی غیر از مدفن اصلی وی معرفی گردد و بطوریکه ملاحظه فرمودید، از نظر
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ وفاءالوفا، ج 3، ص 895.
2 ـ اخبار المدینة الرسول، ص 156. این دو قبر که در خارج بقیع و دارای گنبد قدیمی و جداگانهای بودند، پس از تخریب گنبدها با احداث دیواری به دور آنها، مشخص و مورد توجه عدهای از زائران بودند ولی در این چند سال اخیر، به علت توسعه بقیع در داخل بقیع قرار گرفتند و اینک اثری از آنها باقی نیست.
3 ـ وفاء الوفا، ج 3، ص 893.
4 ـ عمدة الاخبار، ص 153 و 157.
عده ای از متخصصین در تاریخ مدینه، همه این موارد مردود و در نهایت، مدفن وی در داخل حرم ائمه بقیع معرفی شده است، نه مدفن فاطمه زهرا (سلام الله علیها) .
تاریخ تخریب بیت فاطمه (سلام الله علیها)
در خاتمه این بحث، بیان دو مطلب ضروری به نظر میرسد; یکی در ارتباط با بیت و حجره فاطمه (سلام الله علیها) و دیگری در ارتباط با دوّمین خانه امیر مؤمنان (علیه السلام) .
بطوریکه در متن روایات و در گفتار علما و در منابع تاریخی آمده است، بیت فاطمه (سلام الله علیها) به وسیله بعضی از حکام بنی امیه تخریب و به مسجد پیامبر (صلّی الله علیه و آله) ضمیمه گردیده است.
در اینجا نگاهی داریم به تاریخ این تخریب و این حادثه مهم تاریخی و همچنین به تغییر و تحولی که در طول چند قرن تا امروز در این حجره به وجود آمده است.
خانه فاطمه زهرا (سلام الله علیها) یکی از خانه های متعددی است که طبق دستور رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در کنار مسجد آن بزرگوار ساخته شده بود.
مورّخان می گویند: این خانه ها و حجره ها در قسمت شرقی و شمالی و در سمت جنوبی مسجد قرار داشتند،(1) که هر یک از آنها به یکی از همسران رسول خدا اختصاص داشت; همانگونه که حجره فاطمه به آن حضرت اختصاص داده شده بود. از نظر موقعیت، بیت فاطمه در شرق مسجد و در قسمت شمالی حجره ای که پیکر پاک رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در آن به خاک سپرده شده و به عایشه اختصاص داشت، قرار گرفته بود; همانگونه که حجره حفصه در قسمت جنوبی این خانه قرار داشت، با این تفاوت که حجره عایشه و حفصه را راهروی از هم جدا میساخت ولی در میان حجره فاطمه و عایشه فاصله ای به جز دیوار وجود نداشت و حتی بنا به نقل بعضی از مورّخان اهل سنت، در میان این دو خانه، روزنه کوچکی تعبیه شده بود که پیامبر اکرم در اوقاتی که در خانه عایشه بسر می برد، از همین روزنه با اهل بیت صحبت و از فاطمه و حسنین تفقد و دلجویی می فرمود که پس از مدتی به عللی و طبق درخواست حضرت زهرا (سلام الله علیها) مسدود گردید.(2)
این خانه و حجره که در لسان روایات و در متون تاریخی به بیت فاطمه و گاهی به بیت علی (علیه السلام) تعبیر می شود; مانند سایر خانه های متعلق به رسول خدا و بعضی از صحابه و اقوام آن
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ الدرة الثمینة فی الأخبار المدینة، ص 73.
2 ـ وفاء الوفا، ج 2، ص 466.
حضرت دارای دو درب بود; یکی به داخل مسجد باز می شد و دیگری به سمت شرق و به طرف بقیع که در این سمت، دارای حیاط کوچکی هم مانند سایر بیوت بود و رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) دستور داد همه کسانی که دارای چنین خانه در اطراف مسجد هستند، درب خانه خود را که به داخل مسجد باز میشود ببندند مگر خانه علی (و سد الأبواب الاّ بابه).
گرچه در این بیت و حجره و مرقد رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) همانند مسجد آن حضرت در طول تاریخ، تحوّلات و دگرگونی هایی در اثر توسعه و عِلل دیگر به وجود آمده است ولی بطوریکه اشاره گردید، هدف ما در اینجا فقط تذکر و یادآوری تغییر و تحوّلی است که در بیت فاطمه (سلام الله علیها) به وجود آمده است.
ولید بن عبدالملک خلیفه اموی(1) که در سال 88 به قصد سفر حج وارد مدینه شده بود، به هنگام سخنرانیش در مسجد رسول خدا، پرده حجره فاطمه کنار رفت و او متوجه گردید که حسن بن حسن بن علی (علیه السلام) (2) در میان این خانه نشسته در یک دستش آیینه و با دست دیگر محاسنش را شانه میزند ولید بلافاصله دستور داد که این خانه تخریب و به مسجد ضمیمه شود. حسن بن حسن و همسرش فاطمه بنت الحسین (سلام الله علیها) با این دستور مخالفت و از ترک نمودن این حجره امتناع ورزیدند. ولید پیام داد که اگر این بیت را تخلیه نکنید بر سر شما ویران خواهم نمود، آنان باز هم مقاومت نمودند ولید دستور داد خانه را بر سر آنها و اطفالشان ویران کنند، چون مأمورین وارد خانه شدند و در اجرای فرمان ولید فرش از زیر پای حسن و فاطمه کشیدند آنان به اجبار این حجره را ترک و به خانه دیگری که متعلق به امیر مؤمنان (علیه السلام) بود، منتقل گردیدند.(3)
بعضی از مورّخین میگویند: اصل این حادثه و کنار رفتن پرده این حجره، در حال سخنرانی برای شخص ولید اتفاق نیفتاده، بلکه برای یکی از مأمورین وی که در فاصله های مختلف جهت بررسی اوضاع مدینه به این شهر وارد میشد اتفاق افتاده و او این موضوع را بعنوان امری برخلاف شؤون خلافت تلقّی و در نزد ولید سعایت نموده، ولید هم چنین دستوری را صادر کرده است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ دوران خلافت وی ده سال از 86 تا 96 هجری بوده است.
2 ـ ذهبی در تاریخ الاسلام در شرح حال شخصیتهائی که در صدمین سال هجری بدرود حیات گفتهاند میگوید: حسن وصی پدرش امام مجتبی ـ ع ـ و متولّی موقوفات امیر مؤمنان ـ ع ـ بوده. از این گفتار ذهبی، شخصیت وی و علت سکونتش در حجره فاطمه ـ ع ـ و علّت انتقالش به خانه امیر مؤمنان معلوم میگردد. و باز ذهبی نقل میکند که ولید کتباً دستور داد که به حسن بن حسن یکصد تازیانه بزنند و یک روز تمام در معرض تماشای مردم قرار دهند و در نامهاش آمده بود: واللّه انا قاتله و امام سجاد ـ ع ـ کلمات فرج را به او تعلیم فرمود تا از توطئهای که برای شکستن شخصیت وی طراحی شده بود، نجات یافت.
3 ـ وفاء الوفا، ج 2، ص 466.
در ماه ربیع الأول سال 88 ولید به عمر بن عبدالعزیز والی خود در مدینه کتباً دستور داد همه خانه های اطراف مسجد را که متعلّق به همسران و اقوام و صحابه رسول خدا بود تخریب و به مسجد ضمیمه نماید، او در نامه خود تأکید کرده بود که هر یک از مالکان این بیوت با فروش خانه اش موافقت کند خریداری و هرکس مخالفت نماید، قیمت خانه پرداخت و بدون رضایت وی ویران شود.
عمر بن عبدالعزیز سران و علمای مدینه را از مضمون نامه ولید آگاه ساخت، همه آنان با این تصمیم مخالفت نموده و چنین گفتند: اگر واقعاً هدف ولید توسعه مسجد است میتوان آن را از جوانب دیگر به اجرا گذاشت. اما این حجره ها که متعلق به رسول خدا و یادگار آن حضرت و با این بساطت و سادگی و دیوارهای خشتی با سقف های کوتاه و با پوشش شاخه های خرما که بیانگر کیفیت زندگی پیامبر اسلام است موجب جلب توجه زائرین تا قیامت و سبب بهره گیری معنوی و سوق دادن مسلمانان به زهد و کنارهگیری از تجملگرایی میباشد و مسلمانان در طول قرنها با مشاهده این مناظر، پی خواهند برد که علاقه به ساختمانهای چند طبقه و گرایش به رفاه و زندگی پر زرق و برق از روش انبیا بدور است و طبعاً به آن حضرت تأسی و از روش وی تبعیت خواهند نمود.
عمر بن عبدالعزیز پیشنهاد سران مدینه را به ولید منعکس نمود. وی مجدداً دستور داد که باید این خانه ها ویران و مسجد از تمام جوانب توسعه پیدا کند!
طبق نوشته مورّخین، به هنگام تخریب این خانه ها، مردم مدینه آنچنان ناله و شیون سر دادند و آنچنان گریه و زاری نمودند که ایام رحلت رسول خدا را تداعی مینمود وپس از درگذشت غم انگیز رسول خدا، در هیچ حادثه ای در مدینه چنین تأثر، حزن و اندوهی مشاهده نشده بود.
به هنگام تخریب این حجره ها خبیب بن عبداللّه به عمر بن عبدالعزیز گفت: به خدایت سوگند کاری نکیند که آیه انّ الذین ینادونک من وراء الحجرات را از بین ببرید. فرزند عبدالعزیز دستور داد در روزی سرد بر بدن خبیب آب سرد بریزند و یک صد تازیانه بزنند که وی در اثر این فشار به شهادت رسید. عمر بن عبدالعزیز بعدها از این اقدام خود اظهار ندامت مینمود و میگفت ای کاش خبیب را نمی کشتم.
به هرحال ولید با تخریب این بیوت مسجد را توسعه داد و از پادشاه روم جهت بنّایی و زیباسازی آن استمداد نمود و چهل نفر معمار و کارگر مسیحی وارد مسجد و مشغول به کار شدند و در سال 91 توسعه و زیباسازی مسجد به پایان رسید.(1)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ خلاصه این حادثه تاریخی، در تاریخ طبری و کامل ابن اثیر و تاریخ یعقوبی و سایر منابع تاریخی و مشروح آن در البدایة و النهایه، در حوادث سال 88 نقل شده است.
گرچه مورّخان بر خلاف دستور ثانوی و تخریب بیوت همسران پیامبر که در سال 88 بوده، برای تخریب خانه فاطمه تاریخ دقیقی ذکر ننموده اند ولی همانگونه که در گفتار بعضی از آنان اشاره شده، وقوع متعاقب این دو حادثه، نشانگر این واقعیت است که تخریب حجره فاطمه و ضمیمه کردن آن به مسجد، در حالیکه همه خانه های موجود به حال خود باقی بوده، موجب جلب توجه هر بیننده و از نظر اجتماعی شدیداً سؤال برانگیز بوده است. ولید هم در اثر فشار افکار عمومی مجبور شده است با اتخاذ چنین تصمیمی و به عنوان توسعه مسجد دستور تخریب همه این بیوت را صادر نماید تا در ضمن مشروعیت بخشیدن به عمل خود مسأله تخریب بیت فاطمه هم در بوته فراموشی قرار گیرد.
طبق دستور ولید، عمر بن عبدالعزیز این خانه ها را ویران و مانند حجره فاطمه به مسجد ضمیمه نمود و حتی دیوارهای موجود در اطراف حجره و مرقد مطهر رسول خدا را نیز برداشت و برای مشخص شدن مرقد مطهر به جای دیوار قبلی، محدوده آن را با سنگ های سیاه رنگی، شبیه به سنگهای دیوار کعبه ولی صاف و تراشیده شده، دیوارکشی نمود.(1)
و باز برای این که قبر رسول خدا حالت کعبه را پیدا نکند، قسمت شمالی آن را که محدوده بیت عایشه و حضرت زهرا میباشد ـ با اینکه جزء مسجد شده بود ـ با دیوار کوتاهی، به شکل مثلثی درآورد که محدوده این دیواره را مقصوره مینامند; همانطوریکه به خود دیواره نیز مقصوره میگویند.
نصب شبکه در اطراف مرقد شریف و حجره فاطمه (علیهاالسلام)
وضع مرقد شریف و بیت فاطمه، قطع نظر از تغییرات جزئی، تقریباً به مدت شش قرن به همان شکلی بود که توضیح داده شد و زائران قبر رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) میتوانستند قبر شریف آن حضرت را در فاصله یک متر و نیم زیارت کنند و در اطراف مرقد شریف و در محل بیت فاطمه (سلام الله علیها) و سایر بیوت نماز بخوانند و گفتار ائمه هدی (علیهم السلام) و محدثان و مورّخان در مقاطع مختلف، بیانگر این حالت و ناظر به این تحول و دگرگونی و تخریب بیت فاطمه و ضمیمه شدن آن به مسجد است که به دستور ولید انجام گرفته است. ولی در سال 668 به دستور پادشاه مصر، ملک ظاهر ببرس بندقداری(2) در میان ستون هایی که در چهار طرف مرقد مطهر قرار داشت، شبکه چوبینی به ارتفاع تقریباً دو متر نصب و این قسمت مجدداً از مسجد جدا گردید که علاوه از مرقد مطهر بیت عایشه و بیت
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ ارتفاع این دیوار تقریباً شش متر و نیم و عرض آن شصت سانتیمتر بوده است.
2 ـ وی از سلاطین مقتدر مصر و از کسانی بود که به مسائل اساسی مذهبی توجه بیشتری داشت، از همین رو توانست درسال 665 بـا یـک برنامه وسیع، همه عقاید و مذاهب فقهی اهل سنت را به چهار مذهب معروف منحصر نماید. نکـ : خطط مقریزی، ج 2، ص 344.
فاطمه (سلام الله علیها) نیز در داخل این شبکه قرار گرفته اند. این شبکه دارای سه درب بود; یک درب در سمت قبله و درب دوم در طرف شرق و درب سوم در سمت غرب و داخل مسجد قرار داشت.
مورّخین میگویند در اندازه گیری محل نصب این شبکه، ملک ظاهر که در سال 667 در موسم حج به مدینه وارد شده بود، مباشرت مستقیم داشته و در سال 668 آماده و نصب گردید.
پس از نصب این شبکه، فاصله زائران با قبر رسول خدا بیشتر و مسلمانان از نماز خواندن در قسمتی از فضا که به مسجد ضمیمه شده بود، ممنوع شدند و این موضوع به عنوان انتقاد از اقدام ملک ظاهر و بصورت عملی غیر مشروع و مانع از اقامه نماز توسّط مسلمانان، در بخشی از مسجد، مطرح گردید و پاسخ طرفداران وی این بود که: ملک ظاهر با نصب این شبکه، قداست حجره شریفه را بیش از پیش حفظ و احترام محوطه روضه مطهر را که در شرع انور وارد شده است، با ممنوع کردن عبور و مرور در آن، برای همیشه ابقاء نمود! (1)
گرچه از قرن هفتم تا امروز در این شبکه، از لحاظ ارتفاع و تبدیل آن به شبکه فلزی و دگرگونی های مختلف دیگر، تغییراتی به وجود آمده است، اما محدوده ای که برای این شبکه در زمان ملک ظاهر ترسیم شده بود، هنوز هم به حال خود باقی است و تغییری در آن رخ نداده است و محل بیت فاطمه (سلام الله علیها) که در سمت شمالی مرقد رسول خدا، در داخل شبکه قرار گرفته بود، فعلاً نیز در داخل شبکه و در همان محدوده قرار دارد.
محراب و ضریح در بیت فاطمه (علیها السلام)
ابن نجار (متوفی 643 هـ . ق.) پس از اینکه از محمد بن ابراهیم; یکی از احفاد و نوادگان امام صادق (علیه السلام) نقل میکند که قبر فاطمه (سلام الله علیها) در بیت خودش قرار دارد، میگوید:
قـلت و بیتها الیوم حوله مقصورة و فیه محراب و هو خلف حجرة النّبی علیهالسلام (2).
در زمان فعلی، خانه فاطمه در داخل مقصوره و محدوده واقع شده و دارای محرابی است که در پشت حجره پیامبر (صلّی الله علیه و آله) قرار گرفته است .
ظاهراً منظور ابن نجار از مقصوره ـ که قبل از تاریخ نصب شبکه در اطراف بیت فاطمه (سلام الله علیها) بوده است ـ همان دیواری است که در زمان عمر بن عبدالعزیز در قسمت شمالی مرقد شریف نبوی (صلّی الله علیه و آله) ایجاد شده بود که با نصب شبکه، این دیواره نیز برداشته شده است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ جریان نصب شبکه به وسیله ملک ظاهر در وفاء الوفا، ج 2، ص 604 و فصول من تاریخ المدینه، ص 126 آمده است.
2 ـ اخبار مدینةالرسول، ص 76.
متن گفتار ابن نجار را سمهودی نقل کرده و اضافه می کند: محرابی که ابن نجار از آن یاد نموده که در پشت حجره عایشه قرار دارد، در قسمت مقدم این محراب، محلی هست که مردم، آنجا را به عنوان قبر فاطمه (سلام الله علیها) میشناسند و بر این نقطه احترام زیادی قائلند و از قدم گذاشتن بر این محوطه امتناع می ورزند .(1)
همانگونه که سمهودی اشاره نموده در داخل بیت فاطمه، نقطه مشخصی به عنوان محل قبر آن حضرت شناخته میشده و از گفتار علامه مجلسی (رحمة الله علیه) معلوم میشود که در قرن های گذشته و در زمان آن مرحوم، علامت قبری نیز به عنوان قبر فاطمه در این نقطه وجود داشته است(2) و امروز هم در داخل بیت فاطمه ضریحی را مشاهده می کنیم منتسب به آن حضرت، به ابعاد تقریبی یک متر و نیم در یک متر و نیم که ظاهراً در همان نقطه ای که معروف به محل قبر آن حضرت بوده نصب شده و یا علامت قبری که مرحوم مجلسی اشاره فرموده، قابل انطباق است. گرچه تاکنون کیفیت پیدایش اثر قبر و تاریخ نصب این ضریح; همانند تاریخ احداث محراب قدیمی ـ که ابن نجار از آن یاد نموده ـ معلوم و مشخص نگردیده است.
دومین خانه امیر مؤمنان (علیهاالسّلام)
پس از بحث در مورد خانه فاطمه و امیر مؤمنان (علیهماالسلام) و آشنایی با تاریخ این بیت، مناسب است بحث تاریخی دیگری نیز ـ که بی ارتباط با بحث قبلی نیست ـ مطرح شود و آن، وجود دوّمین خانه امیر مؤمنان (علیه السلام) در مدینه میباشد.
قبل از بیان اصل موضوع، تذکر این نکته را لازم میدانیم که طبق شواهد تاریخی، رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) پس از ورود به مدینه، بخشی از زمین وسیعی را که در سمت غربی بقیع قرار داشت، جهت ساختن منزل تقطیع و تقسیم و هر قطعه ای را در اختیار یکی از مهاجرین از صحابه قرار داد که یکی از این منزل ها متعلق به عبدالرحمان بن عوف بود و خانه او اولین خانه ای است که در این نقطه احداث گردیده و این منزل به مناسبت بزرگ بودنش دار کبری و به مناسب این که محل ضیافت و پذیرایی مهمانان رسول خدا بود دارالضیفان نامیده میشد.
و منزل دیگر متعلق به عثمان بن عفان بود. او نه یک باب، که دو باب منزل متصل به هم ساخته بود. یکی از این دو خانه نسبت به دیگری بزرگتر بود و از این رو به دارکبری و دیگری دار
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ وفاء الوفا، ج 2، ص 469.
2 ـ بحار، ج 100، ص 193.
صغری نامیده می شد و جریان محاصره و کشته شدن وی در همان دارکبری به وقوع پیوست.
همانگونه که منزل دیگری متعلق به ابوبکر بود و در مقابل خانه کوچک عثمان قرار داشت و او هم در همین منزل از دنیا رفت(1) و منازل دیگری نیز بود که به سایر صحابه تعلق داشت و در گذشته اشاره نمودیم که محل دفن ائمه بقیع، خانه ای بود متعلق به عقیل; همان گونه که در آینده خواهیم گفت، صفیه عمّه رسول خدا در محلی که متصل به خانه مغیرة بن شعبه بود، دفن گردیده است و ظاهراً جمله معروف در معرفی بقیع که در میان مدینه شناسان اشتهار دارد شرقیها نخل و غربیها بیوت (2) اشاره به همین بیوت است.
براساس شواهد تاریخی، یکی از این منازل نیز متعلّق به امیر مؤمنان (علیه السلام) بود. به عنوان تأیید این موضوع، متن چند جمله تاریخی را در اینجا نقل می کنیم:
1 ـ ابن شبه قدیمی ترین مدینه شناس در این مورد میگوید:
واتخذ علی بن ابیطالب بالمدینة دارین احدایهما دخلت فی مسجد رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله) و هی منزل فاطمة بنت رسول اللّه التی تسکن فیها و الأخری دار علی التی بالبقیع و هی بایدی ولد علی علی حوزالصدقة :(3)
علی بن ابیطالب برای خود در مدینه دو خانه اختیار کرده بود; یکی همان خانهای است که در داخل مسجد قرار گرفت و آن همان خانه فاطمه دختر رسول خداست که در آن سکونت میفرمود و دیگری خانه ای است که در کنار بقیع واقع شده بود و این خانه جزء موقوفات آن حضرت و در دست فرزندان او بود .
2 ـ ابن نجار (متوفای 643 هـ . ق.) از سعید بن جبیر نقل میکند که:
رأیت قبر الحسن بن علی بن ابیطالب فی فم الزقاق الّذی بین دار نبیه و بین دار علی بن ابیطالب (4).
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ در مورد این بیوت نکـ : تاریخ ابن شبه، ج 1، ص 235 و 242; وفاء الوفا ج 2، ص 731.
2 ـ تاریخ ابن نجار، ص 152; عمدة الاخبار، ص 151; وفاء الوفا، ج 3، ص 889.
3 ـ به نقل سمهودی در وفاءالوفا، ج 2، ص 469. علی رغم دقّت نظر و صداقت و امانت در نقل سمهودی، که زبانزد مورّخان است، اینمطلب راکه وی از ابن شبه نقل نموده است در نسخه چهار جلدی ـ که از تاریخ ابن شبه در اختیار ماست ـ با بررسی مکرر به دست نیامد و دلیل آن همان است که مصحح این کتاب در صفحات اول آن تذکر داده است که نسخه موجود در اختیار وی از نظر خط غیرخوانا و در مطالب و صفحاتش سقط فراوان وجود داشته است.
4 ـ اخبار المدینه، ج 1، ص 54.
قبر حسن بن علی را در اول کوچه ای که در میان خانه نبیه و خانه علی بن ابیطالب قرار دارد، مشاهده نمودم .
3 ـ باز ابن نجار نقل میکند:
و روی عن الحسن بن علی بن عبیداللّه بن محمد بن عمر بن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب انّه هدم منزله فی دار علی بن ابیطالب قال فاخرجنا منه حجرا مکتوباً علیه، هذا قبر رمله بنت صخر .(1)
از حسن بن علی بن عبیداللّه نقل شده: موقعی که خانه خود را در داخل منزل علی بن ابیطالب خراب می کرد، قطعه سنگی پیدا نمود که در آن این جمله نوشته شده بود: هذا قبر رملة بنت صخر .
4 ـ در مورد تخریب بیت فاطمه (سلام الله علیها) آمده است که حسن بن حسن و همسرش فاطمه بنت الحسین چون مجبور به ترک حجره فاطمه شدند، این حجره را ترک نموده و به خانه علی بن ابیطالب منتقل شدند (فخرجوا منه حتی اتو دار علی نهاراً).(2)
از این متون تاریخی و مشابه آنها معلوم میشود که امیر مؤمنان (علیه السلام) علاوه بر بیت و حجره کنار مسجد، منزل دیگری نیز در اختیار داشت که در نزدیکی بقیع قرار گرفته بود و این خانه همانند سایر املاک و باغات و چشمه ها، جزء صدقات و موقوفات آن حضرت بود که تولیت این خانه را هم به ترتیب به فرزندانش امام مجتبی و حسین بن علی (علیه السلام) محول و کیفیت بهره برداری از آن را مشخص فرموده بود.(3)
حوادثی که در این خانه واقع شد
به عقیده نگارنده، حوادث مهم تاریخی که بلافاصله پس از رحلت جانگداز رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) یکی پس از دیگری بوقوع پیوسته است، همه آنها در این منزل بوده نه در بیت فاطمه و در کنار مسجد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ همان، ص 155; وفاء الوفا، ج 3، ص 912.
2 ـ وفاء الوفا، ج 2، ص 466.
3 ـ موقوفات امیرمؤمنان در منابع تاریخی، مانند تاریخ ابن شبه، ج 1، ص 229 ـ 219 آمده است و او متن وقف نامه جالب آن حضرت را که در جمادی الأولی سال 39 تنظیم فرموده، نقل نموده است و از جملات این وقفنامه است: و انّه یقوم علی ذلک حسن بن علی... و ان حدث بحسن حدث و حسین حی فانه الی حسین بن علی و ان حسین بن علی یفعل مثلالذی امرت به حسناً... .
اجتماع عده ای از مهاجرین و انصار در مخالفت با بیعت ابوبکر، هجوم به خانه امیر مؤمنان و احراق درب آن خانه،(1) دوران نقاهت حضرت زهرا و ملاقات ها و حوادثی که در این دوران اتفاق افتاده و همچنین مراسم تجهیز و تشییع آن حضرت مربوط به این منزل بوده و در این خانه واقع شده است که علاوه براعتبار عقلی، گاهی شواهد و قرائن تاریخی نیزاین نظریه و عقیده را تایید میکند ـ واللّه العالم ـ .
پی نوشت ها:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ حادثه هجوم به خانه فاطمه زهرا و احراق باب آن حضرت در منابع تاریخی اهل سنت، از جمله در منابع زیر آمده است.
تاریخ طبری حوادث سال 11 هجری. الإمامه و السّیاسة، ج 1، ص 11; عقدالفرید، چاپ مصر، ج 3، ص 64; تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 126.
منبع: مجله میقات حج