اگر حسود نباشد جهان گلستان است
حسادت از شایع‌ترین واکنش‌هایی است که کودکان در هنگام بروز عامل رقابت از خود نشان می‌دهند حسادت را می‌توان به معنی رشک بردن، بدخواهی و نابودی نعمت و مقام کسی را خواستن، تعریف کرد یا آن را نوعی ترس و خشم نامید که از احساس حقارت، محرومیت و اضطراب پدید می‌آید. درباره حسادت کودکان، ابتدا شناخت و درمان این نوع واکنش در آن‌ها دارای اهمیت است؛ چراکه افزون بر ایجاد عصبانیت، تنفر و احساس خودکم‌بینی در آن‌ها باعث می‌شود در سنین بالاتر، شخص به دلیل این اخلاق ناپسند در محیط اجتماع تنها بماند.
قرآن مجید و روایات ما حسد را گناهی بزرگ، دردی توان‌سوز و مرکب رنج‌ها دانسته‌اند. این رذیله اخلاقی، سرمنشأ همه عیب‌ها و عامل سقوط آدمی به پرتگاه هولناک کفر نامیده شده است. حسد را می‌توان حتی از زمره بیماری‌های روان‌تنی برشمرد؛ چراکه افزون بر رنج و مرارت روح، از جسم آدمی نیز می‌کاهد.
اگر این آفت اخلاق در کودکی پیشگیری و درمان نشود، در بزرگ‌سالی گریبان گیر فرد شده و روح و جسمش را آزرده و آلوده می‌کند؛ چنین آدمی تا پایان عمر به مردم جهان با چشم بدبینی می‌نگرد.
بهتر است بدانیم
* حسادت در کودکان از ۱۹ ماهگی آغاز و در سه‌سالگی شدت می‌یابد.
* حسادت در کودکان باهوش بیشتر دیده می‌شود.
* دختران بیش از پسران به این مشکل گرفتارند.
* حسادت در میان برادران و خواهرانی که فاصله سنی آن‌ها بین ۱/۵ تا ۳/۵ است، بیشتر مشهود است.
* حسادت در فرزند اول بیشتر از فرزندان دیگر گزارش شده است.
نشانه‌های آدم حسود
به بچه‌ها نباید زود برچسب حسادت بزنید. وقتی هم که این مسئله ثابت شد، نباید درباره آن‌ها همان قضاوتی را داشته باشیم که درباره آدم‌های بزرگ‌سال مبتلا داریم. به‌طورکلی نشانه‌های کودک حسود را می‌توان به دو دسته رفتاری و عاطفی تقسیم کرد:
نشانه‌های رفتاری: کتک زدن، گاز گرفتن، ناخن جویدن، شب‌ادراری، انگشت مکیدن، غذا نخوردن، بدخلقی، مخالفت کردن افراطی، نادیده گرفتن حقوق دیگران، خرابکاری، فحاشی، قهر کردن، گوشه‌گیری، لجاجت، انتقام‌جویی، تمارض، دروغ‌گویی و تقلب و... .
نشانه‌های عاطفی: اضطراب و خودخوری، ناامیدی و افسردگی، بدبینی به اطرافیان و... .
بازی حسود شناسی
از بهترین راه‌های پی بردن به حسادت کودک، استفاده از نقاشی و بازی‌درمانی است که امروزه در علم روانشناسی هم از آن با عنوان «تست ترسیم خانواده» استفاده می‌شود. پدر و مادر یا مربی باید از کودک بخواهند اعضای خانواده خود را نام ببرد یا اسم آن‌ها را بنویسد. اگر کودک نام یکی از آن‌ها را نبرد یا نام او را ننوشت و وقتی هم که این مسئله را به او یادآوری کردید، بازهم نسبت به آن نام حساسیت داشت، شما یکی از محسودان کودک را شناسایی کرده‌اید. همچنین می‌توان از کودک خواست اعضای خانواده را نقاشی کند، اگر به‌راحتی از خیر ترسیم یکی از اعضای خانواده گذشت یا او را آگاهانه ناقص و زشت کشید و به تذکرتان هم برای را ترسیم او توجه نداشت، شما خصیصه حسادت را در وجود او کشف کرده‌اید. این روش درباره خردسالان راه‌کار بسیار مناسبی است؛ اما برای کودکان شاید کافی نباشد و باید با گفت‌وگو و پرسیدن سؤالات هدف‌دار، وجود حسادت را در آن‌ها تشخیص داد.
راه دیگر این است که در بازی با کودک از او بخواهیم عروسک‌هایش را با اسم اطرافیان نام‌گذاری کند و توجه کنیم به کدام عروسک بی‌توجهی می‌کند و او را به‌حساب نمی‌آورد.
چرا بچه‌ها حسود می‌شوند؟
قبل و بیش از همه باید منشأ و محرک حسد را در خانه و خانواده و در روابط شخصی و اجتماعی کودک جست‌وجو کرد. رفتار پدران و مادران و معلمان و مربیان، نقش مهمی در ریشه دواندن حسد در کودکان ایفا می‌کند. به‌طور خلاصه برخی از عوامل پدید آمدن حسد عبارت‌اند از:
۱. تولد فرزند جدید
کودک اول که مدت‌ها کانون توجه پدر و مادر بوده، اکنون با حضور نورسیده، دیگر مرکز اهتمام و توجه نیست؛ این امر، نگرانی و خشم او را در پی دارد. کودک خیلی زود متهم را شناسایی می‌کند و خشمش را به رخ او می‌کشد. گاهی به پدر و مادر می‌گوید حالا دیگر ببرید او را پس بدهید. این حسادت کاملاً طبیعی است و نمی‌توان آن را از میان برد اما می‌توان با آموزش رفتارهای صحیح از میزان و آسیب‌های آن کاست.
پدر و مادر باید توجه داشته باشند در صورت بروز این‌گونه رفتارها و حتی حمله فیزیکی به نورسیده هرگز عصبانی نشوند و به کودک اول نگویند «دیگه تو رو دوست ندارم» یا «تو دیگه بچه ما نیستی» چراکه با این کار سبب شعله کشیدن آتش حسادت او خواهند شد.
۲. تفاوت گذاشتن در برخوردهای تربیتی
گاهی پدر و مادر به دلیل غفلت بی‌حوصلگی یا برخی عوامل دیگر، رفتار نادرست کودک را با تنبیهی سخت پاسخ می‌دهند؛ اما گاه همین رفتار را به دلیل پاره‌ای ملاحظات از کودک دیگرشان نادیده می‌گیرند یا با یک تنبیه ملایم از آن می‌گذرند. کودک اول که از دلایل تنبیه خود و از ملاحظات تنبیه کودک دیگر آگاه نشده، از این مسئله اندوهگین و ناراضی است و به سنگر موضع‌گیری خصمانه پناه می‌برد.
۳. تبعیض در توجه
گاهی ممکن است پدر، مادر یا معلم به هر دلیلی چون تیزهوشی، شیرین‌زبانی، درست‌کرداری و یا زیبایی، خواسته یا ناخواسته به یک کودک توجه بیشتری داشته باشند. این توجه که شاید دلایلش برای کودکان دیگر روشن یا پذیرفتنی نیست، خود عامل بروز حسادت در آن‌ها می‌شود. داستان حضرت یعقوب و انس علاقه‌اش به حضرت یوسف و قصه حسادت برادران شاهدی بر این ماجراست.
۴. مقایسه نادرست
در سیر تربیت کودک، مقایسه او با کودکان دیگر و تعریف و تمجید از آنان پیش روی او که گاه با سرزنش وی نیز دنبال می‌شود، از زیان‌بارترین روش‌ها و از عوامل برانگیزاننده حسد است.
۵. نقص عضو
وجود مشکلات و نقص‌های عضوی در کودکان، گاه باعث می‌شود اینان نسبت به کودکان سالم احساسات ناخوشایندی مانند حسادت داشته باشند.
۶. خانواده‌های پرآشوب
بچه‌هایی که در خانواده‌های پر از کشمکش و آشوب رشد می‌کنند، فرزندان طلاق هستند یا به هر دلیل از حضور پرمحبت یکی از والدین محروم شده‌اند، خود را در مقایسه با خانواده‌های پایدار و پرمهر لبریز کاستی و کمبود می‌بینند و گاه نسبت به فرزندان این خانواده‌ها حسادت می‌ورزند.
۷. دشمنی
ممکن است کودک به دلایل نامعلوم کودکانه با یکی از اطرافیان یا دوستان و هم‌سالان احساس دشمنی کند و دشمنی خود را با حسادت و بدگویی از او ابراز کند.
دردی که درمان دارد
گام اول و مهم‌ترین اقدام برای درمان حسادت، ریشه‌یابی و یافتن علت‌های آن است. روش‌های درمان نیز باید با توجه به علت حسادت به کار گرفته شود. ما برای درمان، این توصیه‌ها را داریم:
۱. بهتر است در دوران بارداری بدون اشاره به جنسیت نوزاد، به کودک اول گفته شود که در آینده‌ای نزدیک خواهر یا برادری پیدا خواهد کرد؛ البته دراین‌باره زیاد با او صحبت نکنید و فقط وقتی سؤال می‌کند پاسخ دهید. در ساعتی که قرار است مادر با نورسیده به منزل بیاید، کودک اول به همراه فردی که به او علاقه دارد مثل خاله یا دایی یا دیگران به پارک یا محل تفریحی دیگری برده شود تا شاهد ورود مادر و توجه همگان به نوزاد جدید نباشد.
وقتی کودک نورسیده شیر خورد و خوابید، می‌توان کودک اول را نزد مادر آورد. مادر باید در اولین برخورد پس از زایمان با کودک اول، او را در آغوش بگیرد و توجهی کامل نسبت به او انجام دهد.
۲. به کودک فرصت بیان احساساتش را بدهید و بگذارید آزادانه درباره افکارش صحبت کند؛ حتی گاهی اجازه بدهید عقده تکانی کرده و احساس حسادت خود را برون‌ریزی کند؛ چراکه مخفی نگه‌داشتن و درون‌ریزی این احساسات به زیان اوست به او اجازه دهید که حس نفرت خود را بیان کند و به شما بگوید برادر یا خواهر یا همکلاسی خود را دوست ندارد. شما این احساسات را سرکوب نکنید و در مقابل با او آرام و منطقی رفتار کنید.
۳. با خودداری از سخت‌گیری‌های زیاد و تنبیه که سبب دشمنی و کینه‌توزی می‌شود، همچنین با شیوه تغافل غفلت کردن خودخواسته و کنار کشیدن ظاهری خود، رفتار او را نادیده بگیرید و احساس ارزشمندی، شخصیت و محبوبیت را در او تقویت کنید.
۴. بهترین راه برای از میان بردن حسادت در کودکان به‌کارگیری عدالت و رعایت مساوات در بین فرزندان و توجه و محبت یکسان به آن‌ها است. این مهم در رفتار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به چشم می‌آمد. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به فردی که در حضور ایشان یکی از کودکانش را بوسید و دیگری را نبوسید فرمود: «تقوا پیشه کنید و بین فرزندان با عدالت رفتار کنید.» ۱
۵. ساختار روحی و روانی دختران ظریف‌تر و شکننده‌تر است؛ اولویت توجهتان را به آن‌ها اختصاص دهید. در روایات نیز آمده وقتی از سفر آمدید اول‌ازهمه به دخترانتان هدیه بدهید.
۶. گاهی اوقات فرزندان، وارث خوی حسادت از پدر و مادر هستند. اگر خود مبتلا به این رذیله و بدگویی از دیگران هستید، ابتدا خویشتن را اصلاح کنید تا کودک الگویی با رفتار درست پیش رو داشته باشد.
۷. با تربیت دینی، دریای دوستی، محبت، صمیمیت و نوع‌دوستی را در روح و جان کودکتان جاری سازید؛ در این راه از داستان‌های پندآموز کمک بگیرید.
۸. از برچسب زدن به کودک خودداری کنید و به‌صرف اظهار تفکر منفی او درباره دیگران او را حسود نخوانید.
۹. اگر پدر و مادر کودک از وجود حسادت در کودک مطمئن شدند، می‌توانند با یادآوری امتیازات مثبت کودک نسبت به دیگران، اعتمادبه‌نفس او را بالا برده و آتش حسادت را در او خاموش کنند.
۱۰. پدر و مادری که از وجود حسادت در کودک خود مطمئن شده‌اند، در حضور او با بحث‌های غیرمستقیم از ضررهای حسادت البته با زبان مناسب سن کودک صحبت کنند و به کودک بفهمانند که حسادت چه صفت مذمومی است.
۱۱. استفاده از قصه‌های درس‌آموز که پنهان و غیرمستقیم زیان‌های حسد را می‌شمرد و فرجام کار حسودان را بیان کند، از شیوه‌های مؤثر در درمان حسادت کودکان است و از روش‌های مستقیم بسیار اثربخش‌تر است.
حرف آخر
پدر و مادر عزیز! چه قدر به رشد جسمی کودکتان علاقه‌مندید و به تندرستی او اهمیت می‌دهید؟ آیا همان‌قدر هم به فکر سلامت روح و ایمان او نیز هستید؟ میدانیم که منشأ بسیاری از مشکلات روحی و آسیب‌های اخلاقی خانمان‌سوز را باید در دوران کودکی جست‌وجو کرد و میدانید که اگر کودکتان از این سال‌های ریشه گرفتن و رشد یافتن با طهارت و پاکی گذر کند و روح لطیفش با غبار تیرگی‌ها آلوده نشود، آینده‌ای روشن و غبطه برانگیز در انتظارش خواهد بود.
پی‌نوشت‌ها
۱. بحارالانوار، ج ۱۰۱، ص ۹۲.
منابع
۱. کودک من، ترجمه اعظم علوی.
۲. حمید پهلوانی، حسادت، زمینه‌های رشد و راه‌های جلوگیری از آن.
۳. جمعی از نویسندگان، روانشناسی رشد.
۴. ابراهیم امینی، تربیت.
۵. علی قائمی، تربیت و بازسازی کودکان.
۶. زوبیک مگ، فرزند دوم پیامدها و راه‌حل‌ها، ترجمه: جواد صیدامی.
۷. شکوه نوابی نژاد، رفتارهای بهنجار و نابهنجار.
.
.
منبع: ماهنامه خانه خوبان