سرکار خانم طاهره همیز، استاد و مشاور حوزه و دانشگاه فارغ‌التحصیل (دکترا) رشته فقه و حقوق است و سال‌هاست در حوزه مسائل تربیتی و خانواده به مطالعه، تدریس و پژوهش مشغول‌اند.
ما قرار است به‌عنوان حیا چه چیزی را در کودک نهادینه کنیم؟ آیا افراط در تعلیم و رشد حیا به کودک موجب خجالتی شدن و غیراجتماعی شدن او نمی‌شود؟
حیا امری فطری است و افراط‌وتفریط بردار نیست. حیا ذاتاً خوب است و بدی به آن راه ندارد. شدت حیا مایه ضعف و اشکال در برقراری ارتباط با دیگران نیست، بلکه درجات بالای حیا موجب دوری و بازداری از عمل زشت و گناه است که افزایش درجات آن ایجاد آسیب نمی‌کند، بلکه انسان را در برابر تهدیدها و آسیب‌ها قوی‌تر می‌کند؛ بنابراین، هرقدر حیا در کودک بیشتر باشد، بهتر است. آن چیزی که شما از آن تعبیر به افراط در حیا می‌کنید، ترس از مواجهه با دیگران است که درنتیجه رفتارهای غلط خانواده با کودک در او ایجاد شده است و ربطی به حیا ندارد. کودک در این حالت به علت برخوردهای نامناسب خانواده، هنگام ارتباط با دیگران از تحقیر می‌هراسد. این ترس، غیرطبیعی است، اما حیا در طبیعت و ذات بشر است. شما به کودک سلام کنید و او را احترام، اکرام و تحسین کنید، آنگاه دیگر این ترس را در کودک نمی‌بینید. این ترس را نباید با حیا اشتباه گرفت.
برای نهادینه کردن حیا در فرزند چه باید کرد؟
در اسلام، مراحل بسیاری برای تشکیل و تقویت حیا، بیان شده است. در روایات آمده است که اگر هنگام انعقاد نطفه، پدر و مادر بسم الله الرحمن الرحیم بگویند، شیطان بر آن نطفه نگاه نمی‌کند. اگر شیطان ناظر فرزند انسان نباشد، او باحیا خواهد شد؛ بنابراین، اولین گام برای داشتن فرزندی باحیا این است که پدر و مادر در هنگام انعقاد نطفه او، موارد لازم را رعایت کنند.
پس از تولد و در سنین رشد کودک، برای تقویت حیا در فرزندان دختر، چه باید کرد؟
خداوند در آیه نوزدهم از سوره مریم از زبان حضرت مریم (سلام‌الله‌علیها) می‌گوید که بشری مرا لمس نکرده است. این بدان معناست که زنی پاک می‌ماند که نامحرم او را لمس نکند. لمس کردن از عواملی است که حیا را در دختر از بین می‌برد.
دو عامل باعث از بین رفتن حیا در دختر می‌شود، یکی این‌که دیگران به او تعدی کنند که در اسلام احکام و قوانین بسیاری برای جلوگیری از دسترسی دیگران به کودکان داریم. حتی ارتباط او با محارم نیز باید محدود باشد و تأکید شده است که هنگام خواب زیر یک بالاپوش نخوابند تا دختران از محارم خود نیز حفاظت شوند.
این مسائل درباره دوری از آسیب و تعدی دیگران است، اما گاه انسان خودش طالب پرده‌دری است. در این صورت فرد خود به دنبال ارتباطی است که حیا را از میان می‌برد. این حالت به عوامل بسیاری بستگی دارد. حتی بخشی از آن به احساس درونی پدر و مادر هنگام انعقاد نطفه او برمی‌گردد. در تفسیر آیه ۶۴ سوره مبارکه اسراء آمده است که اگر زن و شوهر هنگام انعقاد نطفه، کسی غیر از همسر خود را در نظر داشته باشند، احساس بغی و سرکشی و دنبال حرام رفتن در وجود کودک شکل می‌گیرد.
نقش پدر و مادر بر رشد و تقویت یا تخریب و تضعیف حیا در فرزند چگونه است؟
بر اساس آنچه در قرآن و روایات آمده است، تقوا و پاک‌دامنی یا آلودگی و میل به گناه مادر، بر حیای پسر تأثیر بسیار دارد. قرآن موسی را با مادری ممتاز، پاک‌دامن و عفیف معرفی می‌کند. در گمراهی اعتقادی و سیاسی پسر نوح نیز نقش مادر او به چشم می‌آید.
از دیگر سو، پدر پاک‌دامن، دختر پاک‌دامن تربیت می‌کند. در قرآن، دختران شعیب و حضرت مریم دختر عمران، با پاکی پدران خود شناخته می‌شوند و این پاکی دوطرفه است. در روایت است که خداوند به مردان سفارش کرده است که اگر می‌خواهید زنانتان پاک‌دامن بمانند، باید خودتان پاک‌دامنی و عفت داشته باشید. در لایت دیگری پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) خطاب به مردان می‌فرماید: ای مردان! عفیف باشید تا زنانتان پاک‌دامن بمانند. همچنین در حدیثی امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: اگر مردی به ناموس مردم نگاه حرام کند، به ناموس او نگاه حرام می‌شود.
بیان این مسائل از سوی معصومین جنبه تحذیری داشته، یا واقعاً یک سنت الهی است؟
مردان نسبت به زنان اطراف خود به‌شدت حساسیت و غیرت دارند. وقتی این آموزش برای مرد ایجاد شود، می‌تواند عاملی باشد که خود را کنترل کند. خداوند مرد را غیور آفریده است، او طاقت ندارد که مادر، خواهر یا ناموس خود را طعمه نامحرم ببیند. به‌واسطه این توصیه اخلاقی، مردان ترغیب می‌شوند تا میل شدید لذت‌جویی از طریق چشم را کنترل کنند.
درواقع، این مسئله یک سنت الهی است؛ اگر مردی از طریق چشم خود خائنانه از ناموس مردم لذت ببرد، مانند، همین برای ناموس او اتفاق می‌افتد. وقتی مردان به این نکته توجه داشته باشند. قدرت کنترل خود را بالا می‌برند و جامعه به آرامش می‌رسد مردها ۸۰ تا ۹۰ درصد از طریق چشم، لذت جنسی می‌برند که کنترل آن بسیار سخت است. این امر طبیعی است و اگر این حالت در مرد نباشد شاید هرگز ازدواج نکند. این لذت‌جویی فراوان را خداوند به مرد داده است تا در کنار همسر خود به آرامش برسد. اگر بخواهد به‌صورت حرام لذت‌جویی کند، عین همین برای مادر، خواهر، همسر و هر زن محرمی که در اطراف او است، اتفاق می‌افتد. در آموزه‌های اسلامی، بر تأثیر مستقیم رفتار، کردار، تقوا و پرهیز مادر تأکید شده است، مادر در ارتباط با فرزند امانت‌دار است. اگر در نگهداری از این امانت دقت نکند، ضایعات بسیاری به وجود می‌آورد؛ اگر درباره زن باردار سفارش شده ولو این‌که خودش غیبت نمی‌کند، در محیط غیبت نیز ننشیند، به این دلیل است که این ایام بسیار مهم است. در روایت داریم که بعد از دمیده شدن روح، خداوند به فرشتگان خود می‌فرماید: پیشانی مادر را نگاه کنید و سرنوشت بچه را بنویسید، یعنی مادرها بدانند که می‌خواهند چه بچه‌ای را داشته باشند. هر چه کمالات مادر بالاتر باشد، بچه هم صاحب کمالات بیشتری می‌شود. امام سجاد (علیه‌السلام) در رساله حقوق خود وقتی می‌خواهد به حق اولاد اشاره کند، می‌گوید. بدان که فرزند تو از توست و خیر و شر او به تو اضافه می‌شود. درواقع، تعامل بین فرزند و پدر و مادر، دوطرفه است.
کودکی که در تشکیل احساسات خود تصمیمی نداشته چه طور می‌تواند پاک‌دامن بوده و این ضایعات را از خود دور کند؟
پاسخ این است که خداوند پیامبری درونی که همان عقل است و او را به خیر دعوت و از شر نهی می‌کند، به او داده است. ۱۲۴ هزار پیامبر بیرونی را با روش‌های گوناگون و برنامه‌های قوی برای راهنمایی و هدایت انسان قرار داده است تا به انسان در یافتن راه حق کمک کنند. علاوه بر این دو عامل، دعای خود فرد نیز اثر دارد. اگر انسان دعا کند، آن اثرات منفی و کمبودهایی را که از محیط یا پدر و مادر برای سرنوشت او ایجاد شده، می‌تواند از خود جدا کند؛ زیرا به‌واسطه دعا می‌توان از قضای الهی عبور کرد. این‌که خداوند در آیه ۳۹ از سوره مبارکه رعد می‌فرماید «خداوند آنچه را بخواهد محو یا اثبات می‌کند درحالی‌که که ام‌الکتاب در نزد اوست، شاهد بر این معناست.»
انسان‌ها به خاطر کارهای ارادی خود مؤاخذه می‌شوند، ولی خداوند نسبت به کارهای غیرارادی عواملی را ایجاد کرده تا انسان بتواند آن‌ها را تغییر دهد. یکی از ویژگی‌های دنیا، تغییر است. انسان می‌تواند حتی در آخرین لحظات عمر خود تصمیمات خوبی برای تغییر زندگی بگیرد ولی هنگام مرگ و قیامت، تغییر وجود ندارد و آن چیزی که ثابت است، تحقق پیدا می‌کند.
آیا می‌توان گفت که کنترل نگاه مردان، بر نهادینه شدن حیا در یک نسل تأثیر دارد؟
بله. ما در تربیت مردها بسیار ضعیف هستیم. روایات بسیاری برای نهی مردان از لذت‌جویی و چشم‌چرانی وارد شده است تا جامعه را از آسیب‌های مختلف حفظ کند. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: اگر مردی بااراده به نامحرم نگاه کند، در قیامت با میخ داغ چشم او را پر می‌کنند. حضرت در این فرمایش از واژه میخ استفاده کرده‌اند که ظاهراً تناسبی با لطافت چشم ندارد و سپس صفاتی همچون داغ بودن و پر شدن برای آن به‌کاربرده‌اند. ایشان این سه عامل را برای تأکید در ایجاد احساس منفی نسبت به این امر در مرد و تشویق او به پرهیز از نگاه حرام به‌کاربرده‌اند.
نقش کدام‌یک از والدین در تقویت و تضعیف حیا در فرزند بیشتر است؟
نقش مادر به خاطر نه ماه بارداری، دو سال شیردهی و هفت سال تربیت در انتقال کمالات یا رذایل بیشتر است. اگرچه پدر نیز در طهارت انعقاد نطفه یا لقمه نقش بسیار مؤثری دارد؛ البته ازآنجاکه اداره فرزندان (دختر یا پسر) و ولایت آن‌ها بر عهده پدر است، در قیامت درباره عبادت فرزند از پدر سؤال می‌شود؛ بنابراین علاوه بر مراقبت‌های مادر، پدر نیز وظیفه دارد برای فرزند خود نام زیبا انتخاب کند و به او نماز و قرآن را آموزش دهد.
در حدیث است که در روز قیامت فرزند، لباس‌های زیبا بر تن و تاجی از نور بر سر پدر و مادر می‌بیند که از مسافت دوهزارساله دیده می‌شود و در این حالت به او گفته می‌شود که به دلیل این‌که آن‌ها فقه (فهم ظریف) قرآن را به تو آموزش دادند، شامل این پاداش شدند. همان‌طور که می‌بینید پدر و مادر هر دو در رشد فضائل مورد پاداش قرار خواهند گرفت.
تأثیر آموزش معارف دینی و عبادات به فرزندان در نهادینه شدن حیا در آن‌ها چگونه است؟
نماز نهی از فحشا می‌کند. وقتی نماز فرزند کنترل شود، بقیه کارها نیز خودبه‌خود، جای خود را بازمی‌یابد. خداوند در آیه ۵۹ به می‌فرماید؛ وقتی نماز فرد ضایع شود، او از شهوات تبعیت خواهد کرد با ضایع شدن نماز، عقل، تضعیف و نفس قوی می‌شود و جای خود را به شهوات می‌دهد. از همین رو است که به مراقبت از نماز سفارش بسیاری شده است. از ائمه معصوم (علیهم‌السلام) نقل‌شده که می‌فرمایند: دخترانتان را از هفت‌سالگی و پسرانتان را از ده‌سالگی با حکمت ملایمت و استمرار به نماز دعوت کنید؛ البته با توجه به اهمیت نماز پدر و مادرها باید روش دعوت صحیح به نماز را بیاموزند.
نماز خودبه‌خود از عوامل تقویت‌کننده حیاست. بر اساس آماری که از مدارسی که چادر در آن‌ها اجباری است، گرفته شده، کودکانی که پر نماز خود مراقبت دارند، در انتخاب یا داشتن چادر موفق هستند و کسانی که نسبت به چادر احساس تنفر دارند افرادی هستند که به نماز خود بی‌توجه‌اند.
همچنین بر اساس تحقیق میدانی صورت گرفته، نماز به تقویت حجاب و پرهیز از نامحرم در فرزند کمک بسیاری می‌کند؛ البته داشتن حیا نیاز به آموزش نیز دارد. کودک باید آموزش ببیند که چگونه در برابر نامحرم رفتار کرده و از خود حفاظت کند. کسانی که آموزش نمی‌بینند به‌آسانی دچار غفلت شده و صدمه می‌بینند. نباید به کودک بگوییم که ممکن است چه حادثه‌ای برای او پیش آید، ولی می‌توانیم نکات ایمنی و مقدمات جلوگیری از حوادث را به او آموزش دهیم.
آیا جلوگیری از دستیابی کودک به عوامل بیرونی حیازدا مانند برنامه‌های منفی ماهواره‌های در حفظ حیای او مؤثر است؟
جامعه نیز نقش مهمی در وسوسه کودکان دارد. ما نباید بگذاریم لوازم تحریک‌کننده وارد زندگی فرزندمان شود. کسانی ساده‌اندیشی کرده و می‌گویند ما نمی‌توانیم جلوی ماهواره را بگیریم درصورتی‌که در کشوری مثل ژاپن که بودائی هستند، حتی فروشگاه‌های خرید لباس زنانه و مردانه تا ۲۱ سالگی جداست. اگر آن‌ها ازنظر اخلاقی به این مسائل ملتزم هستند، به این دلیل است که جلوگیری از عوامل مخرب، حتماً اثر مثبت دارد. به‌گونه‌ای که حتی کسانی که معتقد به مسائل اخروی نیستند، برای مصون ماندن در روابط اجتماعی این مسائل را رعایت می‌کنند. دلیل این‌که در روابط شهری به اصول اخلاقی اعتبار داده می‌شود این است که جامعه احتیاج به این روابط عفیفانه دارد.
به دلیل شرایط امروز، مادران فاعل ناچارند برای نگهداری و تربیت فرزندان خود، از مهدکودک‌ها و کودکستان‌ها استفاده کنند. مادر چه نکاتی را باید در انتخاب مهدکودک و مربی فرزندش رعایت کند تا زمینه بی‌حیایی در مهدکودک فراهم نشود؟
در اسلام اصلاً مهدکودک نداریم، بلکه فردی را برای کمک مادر یا فردی را به‌عنوان دایه داریم، دایه، بچه را انفرادی و رخ‌به‌رخ تربیت و بزرگ می‌کند. با به وجود آمدن مهدکودک‌ها بود که خانه سالمندان نیز ساخته شد. درحالی‌که در اسلام چنین چیزهایی نداریم. آنچه در اسلام توصیه شده است، خانواده گسترده است. خانواده گسترده باید بسیار صمیمی و گرمی را داشته باشند. آن‌قدر صمیمی باشند که از خانه یکدیگر به‌راحتی بخورند. وقتی روابط فامیلی گسترده شد، بزرگ‌ترها می‌توانند به مادر در حفاظت از فرزند او کمک کنند. در روایات آمده است که حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) به حضرت علی (علیه‌السلام) سفارش می‌کنند با خواهرزاده من ازدواج کن که نسبت به فرزندان من مهربان است. اسلام خانواده گسترده را برای کمک به مادر توصیه می‌کند. اشتغال زنان، مسئله‌ای اروپایی است. بر اساس تحقیقی که در بسیاری از کشورهای جهان انجام شده، در هشتاد کشور، قوانین نفقه و مهریه جاری است. در ۱۷۰ کشور، زنان تأمین مالی ندارند و باید خودشان زندگی خود را تأمین کنند. این مسئله باعث می‌شود یا بچه‌دار نشوند یا فرزندان خود را به مهدکودک بسپارند. اشتغال زنان و نیز مهدکودک، فرهنگ تحمیلی بر ما است که از زمان رضاخان با عنوان تجدد برای ما باقی مانده است.
اسلام اصلاً مهدکودک را قبول ندارد، اما فعلاً که با این پدیده مشکل‌دار روبه‌رو هستیم، باید مربی‌های مهدکودک‌ها افرادی بسیار متعهد و متدین بوده و با قوانین اسلام آشنا باشند تا اصول را رعایت کنند. آسیب‌های اجتماعی و مشکلات روحی و روانی که کودکان در مهدکودک به آن دچار می‌شوند، غیرقابل‌جبران است. مهدکودک‌ها باید هر چه زودتر جمع‌آوری و تخریب شوند نه آن‌که آن‌ها را تنزیه کنند. باید تلاش شود به خانواده گسترده بهای بیشتری داده شود تا در ساعات فقدان مادر، کودک در دامن با محبت اقوام نگهداری شود. کسی که مادر نیست در مهدکودک نمی‌تواند برای فرزند دیگران دلسوزی کند، برای نمونه احساس تنفر مربی نسبت به بچه‌ها هنگام تخلی کودک، روی مغز کودک تأثیرات منفی می‌گذارد و از این حیث، مهدکودک‌ها برای بچه‌ها نقایص روحی و جسمی پدید می‌آورند.
رعایت حریم زناشویی پدر و مادر در حضور فرزندان چه تأثیری بر تقویت یا تضعیف حیا دارد؟
بنا بر احکام اسلام، «ممیز» بچه‌ای است که تفاوت زن و مرد را تشخیص می‌دهد و نباید به مسائل مخفی بدن پدر و مادر اشراف پیدا کند تا حیای او از بین نرود. خداوند در آیه ۵۸ و ۵۹ سوره مبارکه نور درباره حفظ حریم روابط زناشویی پدر و مادر در مقابل فرزندان می‌فرماید: باید کودکان عاقل و ممیز برای ورود به خلوت و حریم خصوصی پدر و مادر، اذن بگیرند. همچنین باید رفتار و پوشش پدر و مادر به‌گونه‌ای باشد که موجب تقویت حیا در محیط خانواده شود و کسانی که این مسائل را رعایت نکنند صد درصد حیای فرزندان خود را از بین می‌برند.
بعضی‌ها می‌گویند ما می‌خواهیم فرزندانمان این مسائل را ببینند تا فردا که در خیابان دیدند شوکه نشوند، درحالی‌که قرآن می‌گوید نباید ببینند. همچنین در روایت است که کودکانتان را نسبت به مسائل جنسی ابله پرورش بدهید. این تصور که به او یاد بدهیم تا شوکه نشود، تصور غلطی است. نباید به این بهانه‌ها، کودکان را زودتر از حد معمول با برخی از مسائلی که توان هضم آن را ندارند آشنا کنیم.
منبع: ماهنامه خانه خوبان