خانواده، تربیت اجتماعی و درمان کم‌رویی
توجه خاص اولیا و مربیان به مبانی تربیت اجتماعی و تقویت مهارت‌های ارتباطی، از اساسی‌ترین مسائل در پیشگیری و درمان کم‌رویی کودکان و نوجوانان است.
بیش‌ترین مسؤولیت‌ها در تربیت اجتماعی و پرورش مهارت‌های ارتباطی کودکان و نوجوانان، پیشگیری از معلولیت اجتماعی و درمان کم‌رویی ایشان بر عهده الگوهای رفتاری بزرگ‌سال است؛ بنابراین پدران و مادران و نزدیکان به‌مثابه محبوب‌ترین و مؤثرترین الگوهای رفتاری، در تعلیم و تقویت مهارت‌های اجتماعی و یا پدیداری کم‌رویی در ایشان، به‌طورجدی سهیم هستند؛ زیرا بچه‌ها به‌طور مستقیم و غیرمستقیم الگوهای رفتاری بزرگ‌سال را در موقعیت‌های مختلف خانوادگی و نقش‌آفرینی‌های اجتماعی، یاد گرفته و با ایشان همانندسازی می‌کنند.
بنابراین تردیدی نیست که مسؤولیت اصلی در درمان کم‌رویی نوجوانان بر عهده مادران و پدران است. بدیهی است هر کس که بخواهد کم‌رویی دیگران را برطرف سازد، می‌بایست ابتدا مطمئن شود که خودش از آدم‌های کم‌رو به شمار نمی‌آید و از کفایت‌های اجتماعی و مهارت‌های مؤثر ارتباطی برخوردار است. اجتناب از تک‌روی، عصبانیت، پرخاشگری و دیکتاتور منشی در کانون خانواده و هم‌چنین تلاش در غنی کردن پیوندهای عاطفی، کلامی و ارتباطی میان اعضای خانواده و تقویت رغبت‌ها و انگیزه‌های معاشرت اجتماعی در بین کودکان و نوجوانان، نه‌تنها بهترین بستر برای تأمین رشد مطلوب اجتماعی کودکان خواهد بود، بلکه اصلی‌ترین گام در جهت درمان کم‌رویی و مؤثرترین روش پیشگیری از اختلافات رایج عاطفی و رفتاری آنان نیز می‌باشد.
تمامی پدران و مادران، به‌خصوص کسانی که فرزند کم‌رویی در خانه دارند باید سعی کنند در شبانه‌روز ساعاتی را صرفاً به گفت‌وگوهای صمیمی با کودکان و نوجوانان خود اختصاص دهند.
بر اساس گزارش درمانگران، درصد قابل‌توجهی از کودکان و نوجوانانی که دچار مشکلات گوناگون عاطفی و اختلالات رفتاری نظیر کم‌رویی، حساسیت فوق‌العاده، گوشه‌گیری، لجبازی و پرخاشگری می‌باشند، متعلق به خانواده‌هایی هستند که به دلایل مختلف، به‌خصوص عادت به تماشای برنامه‌های تلویزیونی، ویدیویی و استفاده از برنامه‌های ماهواره‌ای، فرصت برقراری ارتباط کلامی و عاطفی با یکدیگر را ندارند و بعضاً میانگین زمان گفت‌وگوهای والدین با فرزندانشان به یک دقیقه در شبانه‌روز هم نمی‌رسد!
توجه ویژه به فرزندان بزرگ خانواده و تکریم شخصیت ایشان در گفت‌وشنودها، اظهارنظرها و تصمیم‌گیری‌های خانوادگی، بسیار حائز اهمیت است. خانواده‌هایی که از نعمت وجود فقط یک فرزند برخوردارند نیز باید توجه داشته باشند که فرزندشان علاوه بر این‌که نیاز دارد با اولیای خود مصاحبت دل‌نشینی داشته باشند، لازم است از معاشرت و مصاحبت با کودکان و نوجوانان هم‌سال خود هم برخوردار شود و بر تجارب خوشایند اجتماعی خود بیفزاید.
مسلماً فراهم کردن چنین تجارب ارزشمندی با نظارت، هدایت و حمایت روانی والدین، در تربیت اجتماعی این قبیل کودکان و درمان کم‌رویی احتمالی ایشان کاملاً مؤثر و مفید خواهد بود.
فعالیت‌های اجتماعی، بازی‌های گروهی و درمان کم‌رویی
پرواضح است که ترغیب و تشویق کودکان کم‌رو برای شرکت فعال در برنامه‌های گروهی نظیر تهیه کاردستی مشترک، آماده کردن پوستر یا روزنامه دیواری، مطالعه و مسابقه علمی، قصه‌گویی و داستان‌سرایی، اجرای برنامه نمایشی، شرکت در گروه سرود، فعالیت‌های فرهنگی، بسیجی و... توجه به نقطه قوت و ویژگی مثبت و قابل‌تأیید و تشویق کودک و سوق دادن وی به‌طرف فعالیت‌های جمعی، به‌خصوص در مراحل اول در جمع‌های آشنا و صمیمی و بعضاً کم سن و سال‌تر از طریق همان نقطه مثبت و قابل‌عرضه وی صورت می‌گیرد. به‌نحوی‌که کودک یا نوجوان قادر می‌شود در اولین تجارب گروهی خود از ویژگی مثبت و مهارت برتر خود بهره بگیرد و با تأثیر توفیق نسبی در گروه و جلب تأیید ایشان، احساس خودپنداری و خود ارزشمندی‌اش تقویت گردد. صحبت کردن، شعر خواندن، خاطره گفتن و نقل مطالب کتاب دل خواه تعریف موضوع و محتوای یک فیلم سینمایی، اظهارنظر درباره مسائل خانوادگی و اجتماعی، توضیح یک مسئله و یا تدریس یک موضوع درسی موردعلاقه توسط نوجوان یا بزرگ‌سال کم‌رو به مخاطبان مختلف، مؤثرترین روش اصولی و تدریجی اضطراب زدایی و افزایش مهارت اجتماعی و درنهایت درمان کم‌رویی است.
در بخش پایانی این مبحث مهم، لازم به یادآوری مجدد است که کم‌رویی رفتاری آموخته شده است و همه کسانی که از کم‌رویی رنج می‌برند یا ازنظر دیگران کم‌رویی قابل‌توجهی دارند، می‌توانند با توکل به خداوند و اعتمادبه‌نفس و اراده قوی، بر کم‌رویی خود فائق آیند. برای غلبه بر کم‌رویی و زدودن نگرانی و اضطراب اجتماعی، باید از همین امروز، با برنامه‌ای جامع و معین، کار درمان را شروع کرد. در انجام این مهم بزرگ‌ترهای خانواده به کوچک‌ترهای کم‌رو کمک خواهند کرد و بزرگ‌ترهای کم‌رو نیز بدون این‌که منتظر قطره شفابخش، یا درمان فوری و ناگهانی از جایی باشند، باید با جدیت و قاطعیت و پشتکار، امر درمان گری کارآمد را آغاز کنند.
افراد کم‌رو با به کار بستن توصیه‌های زیر و یا حتی چندین بار نوشتن از روی آن‌ها، می‌توانند تا حد زیادی بر کم‌رویی خود غلبه کنند:
1- با دقت تمام و به‌طور واقع‌بینانه و منصفانه نقاط قوت و ضعف خود را بازشناسی کنید و اهداف معقولی را برای زندگی پرتحرک، پویا و مولد خودتان در نظر بگیرید.
2- بر اساس نقاط مثبت و ویژگی‌های شخصیتی و ارزشی که برای خود قائلید، تصمیم بگیرید و برنامه خودتان را از همان‌جا شروع کنید.
3- مروری بر زندگی گذشته خود داشته باشید؛ ابتدا سعی کنید ذهنتان را از تجارب و خاطرات ناخوشایند در روابط شخصی و ناکامی‌های ارتباطات اجتماعی پاک نمایید، در عوض تلاش کنید تا تجارب موفق خود را در خانه و مدرسه، کوچه و خیابان و محل کار و در برخورد با دیگران مجدداً مرور کرده، آن‌ها را به خاطر بسپارید.
4- احساسات آزاردهنده و بازدارنده را از خودتان دور کنید؛ احساساتی از قبیل خجالت، شرمندگی، عجز، حقارت، بی‌کفایتی، اجتماع گریزی، تعارض، خصومت و... آفات رشد مطلوب عاطفی و تعالی شخصیت هستند.
5- جنبه‌های مختلف شخصیت و مجموعه رفتار خودتان را ازنظر زیستی (جسمانی)، ذهنی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی موردبررسی قرار دهید. مطمئن باشید که شما دچار نقیصه شخصیتی نیستید.
6- مطمئن باشید که همیشه برای غلبه بر یک مشکل یا حالت و احساس ناخوشایند راه‌های متعددی وجود دارد. هرگز در این‌که می‌توانید بر کم‌رویی خودتان غلبه کنید، تردیدی نداشته باشید و هم چنان به روش‌ها و راه‌حل‌های مؤثر بیندیشید و عمل کنید.
7- هرگز خود را مورد سرزنش و شماتت قرار ندهید و هیچ‌گونه احساس و نگرش منفی نسبت به شخصیت خودتان نداشته باشید، چراکه وجود احساسات منفی و مزاحم مانع اضطراب زدایی، تقویت اعتمادبه‌نفس و غلبه بر حالت کم‌رویی خواهد بود.
8- اجازه ندهید که دیگران از کم‌رویی شما سوءاستفاده کرده و با جسارت زیاد و احساس خود برتری از شما انتقاد بی‌جا نمایند. بدیهی است که همیشه نظریات دلسوزانه و انتقادهای منطقی و سازنده دیگران را پذیرا خواهید بود.
9- به خاطر داشته باشید که بعضی‌اوقات شکست‌ها و ناکامی‌ها، خود برکت هستند و انسان با کوله باری از تجارب حاصله، اهداف و برنامه‌های زندگی خود را موردبازنگری قرار می‌دهد با انتخاب رویه و حرکت تازه، توفیقات بیش‌تری را کسب می‌کند.
10- سعی کنید در برابر افراد، شرایط و موقعیت‌هایی که شما را با فشار روانی مواجه می‌کنند و به‌طور مستقیم و غیرمستقیم احساس بی‌کفایتی را به شما القا می‌نماید، ایستادگی و مقابله کنید. اگر می‌توانید باید با اراده‌ای قوی در عکس‌العمل‌ها و نگرش‌های افراد نقاد و یا شرایط و موقعیت‌های تنش‌زدایی که در آن قرار می‌گیرید، با قدرت کلام و رفتار مطمئن و مطلوب اجتماعی تغییراتی ایجاد کنید و یا به روش فعال دیگری بیندیشید و راه‌حل تازه‌ای را انتخاب کنید.
11- بخشی از اوقات خودتان را برای استراحت، تفکر، تنش‌زدایی و تمرین آرامش روانی عضلانی اختصاص دهید. (1)
12- سعی کنید در برقراری ارتباط با دیگران ابتکار عمل را به دست بگیرید، چیزی بدهید و یا مطالبه کنید. (مثلاً شیرینی و میوه تعارف کنید. قلم و تقویمی هدیه دهید، سؤالی بپرسید و یا کتاب و مجله‌ای را به امانت بخواهید و)...
13- کوشش کنید که بیش‌ازحد گرفتار آداب‌ورسوم و تعارف و تکلف نباشید و بسیار ساده و راحت و بی‌تکلف با دیگران ارتباط برقرار کنید. ضمن حفظ نظافت، سادگی و آراستگی، چندان در پی مد، لباس، پوشش فوق‌العاده، ظاهر آرایی و استفاده از کلمات و جملات ویژه در ارتباطات اجتماعی نباشید.
14- برای برخورداری از یک زندگی پربرکت و پویا اهداف کوتاه‌مدت و درازمدتی را برای خودتان تعیین کنید و با مشورت اهل خانه و صاحب‌نظران، روش‌های واقع‌بینانه‌ای را برای نیل به اهداف خود برگزینید.
15- یادتان باشد که خالق متعال شما را کاملاً منحصربه‌فرد آفریده است. ارزش وجودی شما با همه انسان‌ها برابر است و همه تجارب تاریخ حیات انسان‌ها به شما هدیه شده است. شما شیء نیستید که زود بشکنید و آسیب ببینید و گل نیستید که پژمرده شوید. والاترین ارزش‌ها و قابلیت‌ها در نهاد شما به ودیعت گذاشته شده است، پس به خود آیید، بیندیشید و برخیزید و زندگی تازه‌ای را آغاز کنید. سعی کنید از همین امروز با ابتکار عمل و برای اولین بار با دیگران صحبت کنید و این بار خودتان آغازگر صحبت باشید. انجام این کار خیلی سخت نیست، لااقل می‌توانید:
الف) به اطلاعات (118) تلفن بزنید و شماره تلفن دوست یا طبیبی را بپرسید.
ب) به اداره شهرداری، فروشگاه، بانک یا دفتر نشریه‌ای تلفن کرده و ساعت کار آن‌ها را جویا شوید.
ج) با روابط عمومی صداوسیما تماس گرفته و نظرتان را نسبت به یکی از برنامه‌های رادیویی یا تلویزیونی بگویید.
د) به کتابخانه عمومی شهر یا یکی از ناشران معروف کتاب، تلفن کرده و سراغ کتابی را بگیرید.
ه) سعی کنید همیشه ظاهری ساده و آراسته داشته و در سلام پیش‌قدم باشید. با افراد غریبه در مسجد، اتوبوس، قطار، هواپیما، اتاق انتظار پزشک، مغازه، بانک، کتابخانه و پارک صحبت کنید.
و) با اشخاص مختلف، اعم از آشنا و غریبه، وقت ملاقات بگذارید. سعی کنید برای هر ملاقات و جلسه چیزی برای گفتن یا نشان دادن داشته باشید. مثلاً برای این کار می‌توانید:
- کتاب و مجله‌ای جدید را بخوانید و اطلاعات خودتان را بیشتر کنید.
- در امور سیاسی و اقتصادی جامعه، معلومات بیش‌تری کسب نمایید.
- خاطرات و تجارب جالب خود را مرور کنید و برای بازگویی آن‌ها آمادگی داشته باشید.
- از دوران کم‌رویی و تجاربی که با آن مواجه بوده‌اید سخن بگویید.
ز) همیشه با مقدمه‌ای کوتاه و جالب، محاوره شخصی را آغاز کنید و ارتباط چشمی‌تان را حین سخن گفتن به‌طور کاملاً طبیعی با مخاطبان خود حفظ کنید.
ح) به هنگام گوش دادن به سخنان طرف مقابل، سعی کنید همواره شنونده فعالی باشید و با دقت به صحبت‌های وی گوش کنید. به هنگام لزوم سؤالاتی مطرح نمایید و درباره دیدگاه‌های گوینده اظهارنظر کنید و توضیح بیش‌تری بخواهید.
ط) سعی کنید در تمام کردن جلسه و یا مذاکره و گفت‌وگو با دیگران، نقش فعالی داشته و در خداحافظی هم پیش‌قدم باشید.
منابع
- افروز، غلامعلی (1373)، روان‌شناسی تربیتی کاربردی، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران.
- افروز، غلامعلی (1374)، روان‌شناسی کم‌رویی و روش‌های درمان، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- کلارس، ج، راو، (1370)، مباحث عمده در روان‌پزشکی، ترجمه جواد وهاب‌زاده، انتشارات آرش.
- ابراهام اچ. مزلو، (1372)، انگیزش و شخصیت، ترجمه احمد رضوانی، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
پی‌نوشت:
1- روش آرامش روانی - عضلانی نوعی شیوه در حالی خاص است که برای اطلاع بیشتر از آن می‌توانید به متخصصین مراجعه کنید.
منبع: مجله دیدار آشنا