شهرها انگشترند و قم نگین
قم هماره حجت روی زمین
تربت قم قبله عشق و وفاست
شهر علم و شهر ایمان و صفاست
مرقد معصومه چشم شهر ما
مهر او جان‌های ما را کهربا
در حریمش مرغ‌دل پر می‌زند
هر گرفتار آمده در می‌زند
این حرم باشد ملائک را مطاف
زائران را ارمغان، عشق و عفاف
حوزه قم هاله‌ای بر گرد آن
فقه و احکام خدا را مرزبان
ابن جوزی یکی از علما و مورخان اهل سنت در قرن هفتم می‌نویسد: در بین اولاد امام موسی کاظم (علیه‌السلام) چهار دختر به نام فاطمه وجود دارد:
1. فاطمه صغری که به او بی‌بی هیبت گفته می‌شود و در مدخل جنوبی شهر باکو در آذربایجان شوروی (سابق) دفن است.
2. فاطمه وسطی که در رشت مدفون می‌باشد.
3. فاطمه وسطی (ستّی فاطمه) که در اصفهان دفن شده است.
4. فاطمه کبری (1) (فاطمه معصومه) که مدفن او در قم، زیارتگاه شیعیان و اهل‌دل می‌باشد.
ولادت و وفات
حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها) در روز اوّل ذیقعده سال 173 (ه. ق) در مدینه منوره، دیده به جهان گشود. چنانکه مرحوم حاج شیخ علی نمازی، متوفای دوم ذی‌حجه 1405 (ه. ق) شرح زندگانی آن حضرت را با این عبارت آغاز می‌کند: «فاطِمَةُ الْمَعْصُومَةُ اَلْمَوْلُودَةُ فی غُرَّةِ ذی القعده سنة 173؛(2) فاطمه معصومه که در روز اوّل ذیقعده 173 به دنیا آمده است.»
باید توجه داشت که در مورد ماه و روز ولادت آن حضرت، اتفاق‌نظر وجود دارد ولیکن در مورد سال ولادت آن حضرت بین سال‌های 173 و 183 (ه. ق) اختلاف وجود دارد؛ ولی با توجه به سال شهادت حضرت موسی بن جعفر (علیه‌السلام)، یعنی سال 183 (ه. ق) و اینکه آن حضرت در سال‌های آخر عمر، در زندان و دور از خانواده به سر می‌برده‌اند و با توجه به منابع متعدد تاریخی (3)، سال ولادت، همان سال 173 صحیح‌تر به نظر می‌رسد.
پدر بزرگوار آن حضرت، امام موسی کاظم (علیه‌السلام) و مادر گرامی‌اش نجمه خاتون می‌باشد که بعد از تولد حضرت رضا (سلام‌الله‌علیها) به طاهره ملقب گردید. (4) درنتیجه فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها) با امام رضا خواهر و برادر ابوینی هستند. فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها) در سال 201 (ه. ق) در پی انتقال اجباری امام هشتم (علیه‌السلام) به مرو، بعد از یک سال تحمل دوری برادر بزرگوارش از مدینه منوره، عازم خراسان گردید که در مسیر سفر در 23 ربیع‌الاول سال 201 (ه. ق) وارد شهر قم شده و مورد استقبال عده زیادی از مردم مشتاق و شیفته اهل‌بیت (علیهم‌السلام) قرار گرفت و بعد از هفده روز اقامت در منزل موسی بن خزرج، در سن 27 سالگی در سال 201 (ه. ق) [به اتفاق مورخان (5)] دیده از جهان فروبست و در «باغ بابلان» محل فعلی مَزار آن حضرت، دفن گردید.
در مورد ماه و روز وفات آن حضرت بین مورخان، اختلاف است. برخی وفات آن حضرت را دهم ربیع‌الثانی دانسته (6) و بعضی دیگر، دوازدهم ربیع‌الثانی (7) و عده‌ای نیز هشتم شعبان را به‌عنوان روز وفات آن حضرت ذکر کرده‌اند (8)؛ راز وفات آن حضرت را برخی محققان معاصر، مسمومیتی دانسته‌اند که از ناحیه دشمنان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نسبت به آن بانوی بزرگوار روا داشته شد. (9)
آنچه در پیش رو دارید نگاهی است به چند مقام و منزلت معنوی کریمه اهل‌بیت، فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها)، با این تذکر که در همین مجله، برخی موضوعات مربوط به آن حضرت در شماره‌های پیشین موردبررسی قرار گرفته است و (10) تلاش بر این است که مطالب غیرتکراری و ناگفته در مورد آن حضرت بیان شود.
مقامات و منزلت‌های معنوی
کمتر امام‌زاده‌ای به‌اندازه حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) موردتوجه و سفارش امامان معصوم (علیهم‌السلام) قرار گرفته است. حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه‌السلام) باآن‌همه عظمت، بیش از یکی دو روایت در موردش وارد نشده است، ولی درباره عظمت و مقامات فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها) حدود یازده روایت وارد شده است، حتی سال‌ها قبل از ولادت آن حضرت حدود (45 سال قبل) امام صادق (علیه‌السلام) سخنان بسیار ارزشمندی درباره عظمت و فضیلت آن بانو بیان داشته است که نشان از اوج عظمت و فضیلت آن حضرت دارد.
یکی از شیعیان، به محضر امام صادق (علیه‌السلام) شرفیاب شد و مشاهده کرد که آن حضرت، در کنار گهواره با کودکی سخن می‌گوید، تعجب کرد و عرض کرد: آیا با کودک نوزاد سخن می‌گویی؟ حضرت صادق (علیه‌السلام) فرمود: اگر تو هم مایل هستی می‌توانی نزد او بیایی و با او گفتگو کنی. او می‌گوید: نزد گهواره آن نوزاد رفتم، سلام کردم، جواب سلام را داد و به من فرمود: نامی که برای دختر تازه به دنیا آمده‌ات برگزیده‌ای عوض کن، زیرا خداوند آن نام را دشمن می‌دارد. (سخن نوزاد اشاره به نام دختری بود که به‌تازگی، خداوند به من عنایت فرموده بود که او را «حمیرا» نام‌گذاری کرده بودم).
سخنان آن نوزاد و اطلاع او از اخبار پنهانی و نهی از منکر او، مرا بیشتر به تعجب واداشت و بهت‌زده شدم، امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: تعجب نکن! این کودک فرزندم موسی است، خداوند از او دختری به من عنایت کند که نامش فاطمه است؛ او در سرزمین قم به خاک سپرده می‌شود و هرکس او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می‌شود. (11) و در جای دیگر فرمود: «سَتُدْفَنُ فیها امْرَأةٌ مِنْ اَوْلادی تُسَمّی فاطِمَةُ فَمَنْ زارَها وَجَبَتْ لَهُ الجَنّةُ؛ به زودی بانویی از فرزندان من به نام فاطمه در آن (قم) دفن می شود، هرکس او را زیارت کند، بهشت برای او واجب می گردد.»
در ذیل روایت آمده است که امام صادق (علیه‌السلام) این سخن را قبل از ولادت امام کاظم (علیه‌السلام) فرمود. (12) با توجه به اینکه امام کاظم (علیه‌السلام) در سال 128 (ه. ق) چشم به جهان گشوده است و تولد حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در سال 173 رخ داده است امام صادق (علیه‌السلام) این سخن را 45 سال قبل از تولد حضرت معصومه فرموده است.
الف. پاداش زیارت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)
ازآنجاکه آن بانو در سه ضلع ولایت یعنی: فرزند و خواهر و عمه امام، قرارگرفته، چنانکه در زیارت‌نامه آن حضرت نیز به آن تصریح شده است، (13) از همان سه ضلع امامت نیز روایات فراوانی درباره پاداش زیارت آن حضرت نقل شده است که به یکی از آن‌ها اشاره می‌شود.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «فَمَن زارَها وَجَبَتْ لَهُ الجَنَّةُ؛(14) پس هر کس او (فاطمه) را زیارت کند، بهشت بر او واجب می گردد.» به همین مضمون روایات متعددی از آن حضرت نقل شده است. (15)
ب. طهارت و پاکیزگی
هرچند عصمت در مرحله عالی، اختصاص به معصومین دارد، ولی شواهدی در دست است که نشان می‌دهد، فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها) در مرحله‌ای از عصمت قرار دارد. امام هشتم (علیه‌السلام) آن بانو را با لقب «معصومه» یاد کرده است؛ و فرموده است: «مَنْ زارَ الْمَعْصُومَةَ بِقُمْ کَمَنْ زارَنی»(16) که نشان از پاکی و طهارت نسبی آن حضرت دارد و در زیارت‌نامه آن حضرت می‌خوانیم: «اَلسَّلامُ عَلَیْکِ أَیَّتُها الطّاهِرَةُ الْحَمیدَةُ البَرَّة الرَّشیدَةُ، التَّقیَّةُ النَّقیّةُ الرضیَّةُ الْمَرضیّة؛(17) سلام بر تو ای پاکیزه ستوده، [ای] نیکوکار رشیده، پاک و پاکیزه، [ای بانوی] شایسته و پسندیده.»
صفات فوق، به‌خوبی نشانگر طهارت و پاکیزگی آن بانوی مطهره است.
ج. کریمه اهل‌بیت (علیهم‌السلام)
از دیگر مقامات آن حضرت که توسط امام باقر (علیه‌السلام) به آن حضرت نسبت داده شده است، «کریمه اهل‌بیت» بودن است. از مرحوم آیت‌الله‌العظمی سید محمود مرعشی نقل شده است که بسیار علاقه‌مند بودم که به طریقی محل قبر شریف جده‌ام حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) را بیابم. برای این مقصود، ختم مجربی انتخاب کرده و چهل شب به آن مداومت کردم تا شاید با این طریق، از محل مرقد شریف حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)، آگاه گردم. شب چهلم بعد از انجام ختم و توسل فراوان به بستر خواب رفتم. در عالم خواب به محضر امام باقر (علیه‌السلام) یا امام صادق (علیه‌السلام) رسیدم، امام به من فرمود: «عَلَیْکَ بِکَریمَةِ اهلِ البَیْتِ؛ به دامن کریمه اهل‌بیت (علیهم‌السلام) چنگ بزن.» تصور کردم که منظور امام (علیه‌السلام) از این جمله، حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) است. عرض کردم: آری قربانت گردم، من نیز ختم را برای همین گرفتم که محل شریف قبر حضرت را دقیق‌تر بدانم و زیارتش کنم. امام (علیه‌السلام) فرمود: منظور من، قبر شریف حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در قم است. سپس افزود: به خاطر مصالحی، خداوند اراده کرده است که قبر حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) برای همیشه برای همگان مخفی باشد. ازاین‌رو قبر حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) را تجلیگاه قبر شریف حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) قرار داده و شکوه و عظمت مرقد حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) را در قبر حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) متجلی کرده است.
مرحوم سید محمود مرعشی (رحمه‌الله) وقتی از خواب برمی‌خیزد، تصمیم می‌گیرد که با اعضای خانواده خود عازم قم شود. (18)
نمی از یم کرامات کریمه
پایان‌بخش بحث را ذکر نمونه‌هایی از کرامات آن بانو قرار می‌دهیم.
1. حل مشکل آیت‌الله‌العظمی نجفی مرعشی (رحمه‌الله):
مرحوم آیت‌الله‌العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی می‌گوید: روزی براثر مشکلات فراوان زندگی، ازجمله اینکه می‌خواستم دخترم را شوهر دهم ولی مال و ثروتی نداشتم تا برای او جهیزیه تهیه کنم، با ناراحتی به حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) رفتم و با عتاب و خطاب، درحالی‌که اشک‌هایم سرازیر بود گفتم: ای سیده و مولای من! چرا نسبت به امر زندگی من اهمیت نمی‌دهید؟ من چگونه با این دست‌خالی دخترم را شوهر دهم؟ سپس با دلی شکسته به خانه برگشتم، حالت خواب مرا فراگرفت، در همان حال شنیدم که در می‌زنند؛ رفتم و در را باز کردم؛ شخصی را دیدم که در پشت در ایستاده و وقتی مرا دید گفت: «سیده تو را می طلبد»، با شتاب به حرم رفتم، وقتی‌که وارد صحن شریف آن حضرت شدم، چند کنیز را دیدم که به تمیز کردن ایوان طلا اشتغال داشتند، از سبب آن پرسیدم، گفتند: اکنون سیده می‌آید، پس از اندکی، حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها) آمد درحالی‌که در شکل و شمایل، مانند مادرم فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) بود (چون جده‌ام زهرا را سه بار قبل از آن در خواب دیده بودم) نزد عمه‌ام حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) رفتم و دستش را بوسیدم؛ به من فرمود: «ای شهاب! کی ما در فکر تو نبوده ایم که ما را مورد عتاب قرار داده و از دست ما شاکی هستی؟ تو از زمانی که به قم آمدی زیر نظر ما و مورد عنایت ما بوده ای.»
وقتی‌که از خواب بیدار شدم، فهمیدم که نسبت به حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) اسائه ادب کرده‌ام، همان‌دم برای عذرخواهی به حرم شریفش رفتم و ازآن‌پس حاجتم برآورده شد و در کارم گشایشی صورت گرفت و مشکل من حل و زندگی‌ام آسان گردید. (19)
2. هلاکت مزدور گستاخ:
در عصر رضاخان و کشف حجاب، روزی رئیس شهربانی قم که مردی گستاخ و بدزبان بود، به حرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) وارد می‌شود و در همان‌جا به زنان باحجاب حمله می‌کند تا چادر را از سرشان بگیرد؛ آه و ناله زنان بلند می‌شود. در همین وقت غیرت آیت‌الله نجفی که این صحنه را می‌بیند به جوش می‌آید و به نزد رئیس شهربانی رفته، سیلی محکمی به‌صورت او می‌زند. او که از این سیلی سخت یکّه خورده بود، آیت‌الله مرعشی را تهدید به قتل می‌کند ولی روز بعد که در بازار قم در حال حرکت بوده، قسمتی از ساختمان سقف بازار بر سر او خراب شده و او در همان‌دم به هلاکت می‌رسد و می‌میرد. (20)
3. رفع خطر سیل:
کسانی که به وضع جغرافیایی شهر قم آگاهی دارند می‌دانند که در وسط شهر قم رودخانه بزرگی قرار گرفته که پیش‌تر مسیر آب باران ده‌ها فرسخ از زمین‌های قبل از رودخانه، از پایین زاینده‌رود اصفهان گرفته تا قم، از طریق همین رودخانه به دریاچه قم می‌ریخت. در این صورت ناگفته پیداست که هنگام بارش‌های شدید پی درپی، سیل‌های خطرناکی در این رودخانه به جریان می‌افتاد و گاهی باعث خرابی‌هایی می‌شد. در یکی از این موارد نقل شده که سیل بسیار عظیمی آمد که اهل قم را فوق‌العاده ترسانده و هر لحظه انتظار می‌رفت که خطر سیل، ساختمان‌ها را ویران کند...
در این بحران شدید، مشاهده شد که دستی نمایان شد و به سیل اشاره کرده و آن سیل به‌سوی دیگر رفته و رفع خطر شد، ازاین‌رو شیخ زکی باغبان در شرف نامه معروف خود می‌گوید:
روزی که سیل سیمره از رود «ناربار»
آمد به شهر قم زقضایای کردگار
دانی که کرد رفع بلا از این دیار؟
معصومه بود دختر موسی سرفراز
ذریه رسول خدا، غمگسار قم (21)
کرامات آن بانوی گرامی بیش از آن است که در یک مقاله بگنجد. سخن را با شعری در اوصاف آن بانوی مکرمه به پایان می‌بریم.
خاک قم گشته مقدس از جلال فاطمه
نورباران گشته این شهر از جمال فاطمه
گرچه شهر قم شده گنجینه علم و ادب
قطره‌ای باشد ز دریای کمال فاطمه
تابش شمع و چراغ و کهربای نورها
باشد از نور جمال بی‌مثال فاطمه
صافی آیینه ایوان نیکومنظرش
گوشه‌ای از صافی قلب زلال فاطمه
عطرآگین گشته گر این بارگاه جنتی
این نسیمی است از عبیر دلگشای فاطمه
بر سر ما سایه‌افکن از کرامت ای بتول
شد سعید آن‌کس که بد اندر ظلال فاطمه
آفت دل‌ها غم است بر درگه معصومه‌ام
حرمت من، حرمت عز و جلال فاطمه
یا رب از غم‌ها مرا برهان هم از افسردگی
عفو کن ما را به قلب پرملال فاطمه (22)
1. ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص 315 و ر.ک: محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 48، ص 286 و سید جعفر آل بحرالعلوم، تحفة العلوم، ج 2، ص 37.
2. شیخ علی نمازی، مستدرک سفینة البحار، ج 8، ص 257، ماده «فطم.»
3. علامه بحرانی، عوالم، ج 21، ص 328 و شیخ عباس فیض، گنجینه آثار قم، ج 1، ص 386 و ر.ک: شیخ مهدی منصوری، حیاة السّت، ص 10 و دکتر محمدهادی امینی (فرزند بزرگ علامه امینی)، فاطمه بنت الامام موسی الکاظم، ص 5 و 21 و ر.ک: مهدی منصوری، زندگی حضرت معصومه علیهاالسلام، ص 34.
4. مناقب ابن شهرآشوب، ج 4، ص 367 و عمادزاده، زندگانی حضرت موسی بن جعفر، ج 2، ص 375.
5. حسن بن محمد بن حسن قمی، تاریخ قم، ص 213 و سید محسن امین، اعیان الشیعه، ج 8، ص 290 و شیخ ذبیح الله محلاتی، ریاحین الشریعه، ج 5، ص 32 و ملک‌الکتاب شیرازی، بحرالانساب، ص 160 و ر.ک: محمدعلی بن حسن کاتوزیان، انوار المشعشعین، ج 1، ص 208 و شیخ عباس قمی، منتهی الامال، ج 2، ص 242، و شیخ محمد حرزالدین، مراقد المعارف، ج 2، ص 163، و سید حسن امین، دائرة المعارف شیعیة، ج 3، ص 231 و... .
6. میرابوطالب واعظ تبریزی، وسیلة المعصومیه، ص 65، و سید موسی برزنجی شافعی مدنی، لواقح الانوار فی طبقات الابرار، آغابزرگ تهرانی، الذریعه، ج 24، ص 107، و کشف الظنون، ج 2، ص 1565.
7. مستدرک سفینه (همان)، ج 8، ص 258.
8. حیاة الست (همان)، ص 11.
9. جعفر مرتضی عاملی، حیاة الامام الرضا علیه‌السلام، ص 428.
10. ر.ک: شماره 30 سال 1423 مقاله «برکات ورود حضرت معصومه به قم»، و شماره 37، مقاله «شمه ای از کرامات کریمه» و شماره 42 مقاله «شفیعه روز جزا.»
11. ملبوبی، منهاج الدموع، ص 441 و محمدی اشتهاردی، حضرت معصومه فاطمه دوم، ص 131.
12. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 60، ص 117.
13. السلام علیک یا بنت ولی اللّه، السلام علیک یا آخت ولی اللّه، السلام علیک یا عمة ولی اللّه.
14. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 60، ص 117.
15. بحارالانوار، (همان)، ج 102، ص 265.
16. ناسخ التواریخ، ج 3، ص 68 و ریاحین الشریعه، ج 5، ص 35.
17. محمدعلی کاتوزیان، انوارالمشعشعین، ج 1، ص 211.
18. کریمه اهل‌بیت، (همان) ص 43 ـ 45 و حضرت معصومه، فاطمه دوم (همان)، ص 139.
19. بر ستیغ نور، شرح حال آیت اللّه نجفی مرعشی، ص 79.
20. همان، ص 77 و حضرت معصومه فاطمه دوم، (همان)، ص 156.
21. انوار المشعشعین، ج 1، ص 216.
22. گنجینه دانشمندان، ج 1، ص 17.
منبع: مجله مبلغان