إِنّ رَبّک یبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یشاءُ وَ یقْدِرُ إِنّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبیرًا بَصیرًا. (اسراء: 30)
به‌درستی که پروردگارت گشاده می‌گرداند روزی را برای آن‌که می‌خواهد و تنگ می‌گرداند؛ به‌درستی که او به بندگانش آگاه و بیناست.
از این آیه برمی‌آید که خداوند بزرگ براثر زمینه‌سازی‌های بندگانش، زندگی برخی را وسعت می‌بخشد و رزق و روزی آن‌ها را بیشتر می‌کند و بعضی دیگر را در سختی و تنگنا قرار می‌دهد.
در آیاتی از قرآن کریم آمده است که عده‌ای از مردم زندگی راحت و خوبی داشتند و در جاهای آباد و سرسبز زندگی می‌کردند، ولی به دلیل کارهای ناشایست و خلاف، به عذاب و قهر خداوند دچار شدند و زندگی آنان به آوارگی، نابودی و تباهی کشیده شد. با توجه به این آیات درمی‌یابیم علت برخی از عذاب‌ها، چیزی جز زیاده‌خواهی و ناسپاسی براثر اسراف نیست. کسانی که به نعمت‌های خداوند و به روزی خود، قانع هستند و شکر و سپاس پروردگار را به‌اندازه توان به‌جای می‌آورند، سزاوار دریافت پاداش الهی می‌شوند. در مقابل، کسانی که به داده‌ها و روزی مقدر خداوند، خرسند نیستند و زیادتر از آن می‌خواهند، به‌ناچار می‌کوشند از هر راهی بر ثروت و تجملات زندگی خود بیفزایند و در پرتو این عقیده و با پیش گرفتن این راه، از هیچ کاری پرهیز ندارند. آنان به سبب گناهانی که مرتکب می‌شوند، در همین دنیا، به انواع عذاب‌ها گرفتار می‌آیند و گاه امور زندگی‌شان چنان تنگ می‌شود و فشار می‌آورد که مجبور می‌شوند همه ثروت کلانی را که به‌ناحق به دست آورده‌اند، به صاحبان حقیقی‌شان برگردانند.
وَ إِذْ تَأَذّنَ رَبّکمْ لَئِنْ شَکرْتُمْ َلأَزیدَنّکمْ وَ لَئِنْ کفَرْتُمْ إِنَّ عَذابی لَشَدیدٌ. (ابراهیم: 7)
و پروردگارتان اعلام کرد که اگر شکر کنید، روزی شما را زیاد می‌کنم و اگر کفران نعمت کنید، شما را عذاب می‌کنم.
دردسر تجمل‌گرایی
مال‌اندوزی و تجمل‌گرایی، دردسرساز است و کسانی که به زندگی اشرافی و پرزرق‌وبرق اهمیت می‌دهند، همواره در پی تجدید لوازم زندگی خود و رسیدن به رفاه و آسایش بیشتر در پرتو وسایل جدید و لوکس هستند و همه فکرشان روی آن‌ها متمرکز است. بدین ترتیب، از هدف‌های اصلی زندگی که بزرگ‌ترین آن‌ها عبادت و بندگی خداست، غافل می‌شوند. یکی از ویژگی‌های بندگان شایسته خدا، خاکی بودن و فروتنی است و افراد تجمل‌گرا، از این نعمت‌های اخلاقی دور هستند و با پیوستن به جرگه افراد مادی‌گرا دچار غرور و فخرفروشی می‌شوند. اینان، انسان‌های ساده‌زیست را به دیده حقارت می‌نگرند، غافل از اینکه با سرگرم شدن به این نوع زندگی، خود را در تنگناهای دشوارتر گرفتار می‌کنند و مشمول ضرب‌المثل «هر که بامش بیش، برفش بیشتر» می‌شوند.
پس انسان باید به‌اندازه‌ای به دنیا رو کند که نیاز روزانه او تأمین شود؛ زیرا زیادتر از آن، اسراف است و اسراف، یعنی بخشی از درآمد خود را بیهوده هدر دادن. ازاین‌رو، حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «الإسْرافْ یفنِی الْجَزیل؛ زیاده‌روی، بسیار را از بین می‌برد.»1 همچنین می‌فرماید: «اَلْإقْتِصادُ ینْمِی الْقَلیلَ؛ میانه‌روی، کم را زیاد می‌کند.»2
بهره‌گیری از نعمت‌های الهی
وقتی افراد یک خانواده، صرفه‌جو باشند، می‌دانند از نعمت‌های خدادادی چگونه بهره بگیرند و در زندگی، میانه‌رو باشند. چنین خانواده‌هایی می‌دانند نعمت‌ها برای همه آفریده شده‌اند و فقط برای آن‌ها نیست تا هرگونه که می‌خواهند، مصرف کنند.
آنان حتی برای بعضی از وسایل دورانداختنی بی‌خطری که کاربرد نخستین آن‌ها تمام شده است، کاربرد دیگری در نظر می‌گیرند و دوباره آن‌ها را بازیافت می‌کنند و با این کار به‌سوی صرفه‌جویی قدم برمی‌دارند. در چنین خانواده‌ای، بخش بالایی از بودجه خانواده به‌جای اینکه دور ریخته شود، دوباره به چرخه زندگی وارد می‌شود و راه را برای پیشرفت و زندگی و بهره بردن هموارتر می‌کند. خداوند یکتا دوست دارد نعمت‌هایی را که به بندگانش ارزانی فرموده است، در وجود بنده‌های خود ببیند و چهره‌های شاد آنان را نظاره‌گر باشد. ازاین‌رو، نعمت‌های گوناگون و فراوانی را در اختیار آن‌ها قرار داده و از سویی نیز آن‌ها را از اسراف و زیاده‌روی بازداشته است.
پروردگار متعال در آیه‌ای، بندگانش را چنین خطاب می‌کند:
یا بَنی آدَمَ خُذُوا زینَتَکمْ عِنْدَ کلّ مَسْجِدٍ وَ کلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنّهُ لا یحِبّ الْمُسْرِفینَ. (اعراف: 31)
ای پسران آدم، زینتتان را نزد هر مسجدی بردارید و بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید. به‌درستی که او مسرفان را دوست ندارد.
تجمل‌گرایی، کم یا زیاد
گرایش به تجمل نوعی زیباپسندی است و انسان ذاتاً زیبایی را دوست و از زشتی کراهت دارد. اصل جمال یا زیبایی از ذات مقدس باری‌تعالی ریشه گرفته که سرمنشأ همه خوبی‌ها و زیبایی‌هاست. باید دید ورود تجملات در زندگی تا چه اندازه نیک و پسندیده و خدایی است و موارد ناپسند کدام‌اند. وقتی همه مردم در یک شهر یا روستا زندگی معمولی دارند و از فقر شکایتی ندارند، اگر دسته‌ای به زندگی مطلوب‌تری روی بیاورند، به‌گونه‌ای که از منابع مالی موجود، امکانات مناسبی برای پیشرفت خود و فرزندانشان فراهم کنند، تجمل‌گرا نامیده نمی‌شوند. این‌گونه خانواده‌ها باید توجه داشته باشند که بنا بر آموزه‌های اسلام، باید از تجمل‌گرایی‌های بیهوده و زیان رسان بپرهیزند. حال اگر درآمدشان رو به فزونی است، مقدار افزوده‌شده را صرف کارهای خیر کنند و از این راه، آخرت خود را نیز زیبا سازند. ائمه اطهار (علیه‌السلام) همواره در زندگی سراسر افتخارآمیزشان، به این مسئله توجه داشتند.
آنان همیشه زندگی‌شان هم‌سطح زندگی مردم عادی و حتی گاهی پایین‌تر از آن‌ها بود. ازاین‌رو، وقتی شرایط کامرانی، رفاه و خوشبختی برای مردم فراهم می‌شد و همه آن‌ها از رفاه نسبی برخوردار می‌شدند، آن بزرگواران نیز اندکی از روزنه‌های آسایش و توسعه را در زندگی خود می‌گشودند.
اسراف، دوستی با شیطان
ازنظر شرع مقدس اسلام، خسیس بودن، صفتی نکوهیده است و هم‌نشینی با خسیسان منع شده است، چنان‌که دین اسلام، مسلمانان را از اسراف و تبذیر و ریخت‌وپاش‌های بی‌مورد بر حذر داشته است. خداوند در قرآن دراین‌باره می‌فرماید:
وَ لا تَجْعَلْ یدَک مَغْلُولَه إِلی عُنُقِک وَ لا تَبْسُطْها کلّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا. (اسراء: 29)
نه خسیس باش و نه ول خرجی کن، به‌گونه‌ای که همه آنچه در بساط داری، تمام شود که سرزنش شوی و از اینکه چیزی در بساطت نمانده است، غمگین شوی.
همین آیه به‌خوبی راه چگونه مصرف کردن را به انسان‌ها می‌آموزد.
امام علی (علیه‌السلام) نیز می‌فرماید: «اَلْحازِمْ مَنْ تَجَنَّبَ التَّبْذیرَ و عافَ السَّرفِ؛ دوراندیش کسی است که از زیاده‌روی دوری گزیند و اسراف را کنار گذارد.»3 و در جای دیگر می‌فرماید: «اَلْإسْرافُ مَذمُومٌ فِی کلِّ شّیءِ اِلّا فِی اَفْعالِ الْبِرّ؛ اسراف در هر چیزی نکوهیده است، مگر در کارهای نیکو.» 4 یکی از چیزهایی که موجب شادی شیطان می‌شود و خشم خدا را پدید می‌آورد، تجمل‌گرایی و در کنار آن، اسراف آدمیان است؛ زیرا همان‌گونه که گفته شد، تجمل‌گرایی، انسان را از یاد خدا و آخرت غافل می‌سازد و راه را برای وارد شدن به بسیاری از گناهان برای آدمی باز می‌کند. در دنیای کنونی که فقر یکی از عوامل مهم مرگ‌ومیر انسان‌هاست، گاه برخی افرادی که ایمان کافی ندارند، برای عبور از این تنگنا و بحران، دست به برخی اقدام‌های غیرانسانی می‌زنند. مال‌اندوزی و در پی آن، اسراف و تبذیر کردن نیز رایج است. در این صفت ناپسند، خبری از انسان‌دوستی نیست و این جز دوستی با شیطان نیست که نعمت‌های خدا را که با تلاش و زحمت فراوان تولید شده‌اند، با خیال آسوده و بدون دوراندیشی روانه سطل‌های زباله می‌کنیم.
ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
* منبع اصلی احادیث: غررالحکم و دررالکلم.
1. دو هزار حدیث از امام علی (علیه‌السلام)، گردآورنده: جواد جانفدا، ص 43، حدیث شماره 546.
2. همان، ص 29، حدیث شماره 386.
3. همان، ص 133، حدیث 1517.
4. همان، ص 193، حدیث 1932.
منبع: مجله طوبی