چرا پرورش مهارت همدلی در کودکان مهم است؟
بسیاری از روانشناسان اعتقاد دارند که خودمحوری و فقدان همدلی، ریشهٔ بسیاری از انحرافات رفتاری، مشکلات ارتباطی، اختلالات شخصیتی و رذیلت‌های اخلاقی است. همدلی به معنای توانایی فرد برای درک احساسات دیگران، به‌گونه‌ای است که بتواند خود را به‌جای دیگران بگذارد. شواهد تجربی نشان داده‌اند که همدلی در فرآیند تحول و بر اساس تجربه‌های کودک آموخته می‌شود و انسان از رفتارها و واکنش‌های دیگران، چگونگی انجام آن را می‌آموزد. همچنین پژوهش‌ها حاکی از این هستند که کودکانی که همدلی بیشتری دارند، نسبت به دیگران مهربانی و رفتارهای مراقبتی بیشتری انجام می‌دهند، حساس و نگران آسیب دیدن دیگران‌اند، هیجان مثبتی نسبت به دیگران نشان می‌دهند، با دیگران تعامل بدنی و کلامی مثبت دارند و نسبت به تعامل‌های غیرکلامی نیز حساس‌اند. اگرچه عامل وراثت و ژنتیک تا حدی بر میزان ظرفیت همدلی در افراد تأثیر می‌گذارد، اما سبک تربیتی والدین، نقش پررنگی در پرورش مهارت همدلی در کودکان ایفا می‌کند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که والدینی که گرم و صمیمی هستند و با فرزندانشان از روی همدلی و باعاطفهٔ مثبت برخورد می‌کنند، فرزندانشان نیز به پریشانی دیگران به همین صورت واکنش نشان می‌دهند و این رابطه تا نوجوانی و اوایل بزرگ‌سالی تداوم می‌یابد. والدینی در پرورش همدلی در کودکانشان موفق‌ترند که هر دو در زندگی فرزندانشان فعالانه شرکت داشته باشند و ازنظر عاطفی، در دسترس باشند.
نقش پدر در همدلی کودکان
پدرانی که در زندگی فرزندانشان شرکت دارند، در پرورش کودکان همدل، سهم بسزایی دارند. بر اساس پژوهش‌هایی که انجام شده است، کودکانی که در پنج‌سالگی، پدرانشان به شکل مثبتی در مراقبت از آن‌ها فعال بودند، سی سال بعد، بزرگ‌سالان همدل‌تری شدند تا آن‌هایی که پدرانشان غایب بودند. موضوع نگران‌کننده این است که بسیاری از پدران به شکل اختیاری، خود را از زندگی فرزندانشان کنار کشیده‌اند.
تأثیر رسانه‌ها بر همدلی
چند سالی است که فرزندانمان زیر رگبار برنامه‌های تلویزیون، فیلم، موسیقی، بازی‌های ویدئویی و برنامه‌های اینترنتی‌ای قرار گرفته‌اند که بیشتر آن‌ها بر خشونت، بدجنسی و بی‌رحمی تأکید دارند. همهٔ پژوهش‌هایی که دربارهٔ تأثیر خشونت رسانه‌ها بر کودکان پیش‌دبستانی انجام شده‌اند، بدون استثنا به این نتیجه رسیده‌اند که تماشای خشونت، کودکان را ستیزه خوتر، ناآرام‌تر و هراسان‌تر می‌کند و خلاقیت و شهود آن‌ها را کاهش می‌دهد.
چرا دخترها همدلی بیشتری دارند؟
پژوهش‌ها نشان می‌دهند که والدین در رابطه با بروز عواطف، پسران و دخترانشان را بسیار متفاوت از هم تربیت می‌کنند. آن‌ها دخترانشان را تشویق می‌کنند تا احساساتشان را نشان دهند؛ درحالی‌که معمولاً با گفتن جملاتی مثل «مرد که گریه نمی‌کنه» از پسرهایشان می‌خواهند که ناراحتی خود را پنهان کنند. این در حالی است که یک عامل بسیار مهم برای پرورش توانایی درک احساسات دیگران، این است که کودک بتواند در درجهٔ اول، احساسات خودش را شناسایی و به‌درستی ابراز کند. وقتی والدین، پسران را به عدم ابراز هیجانات خود تشویق می‌کنند، درواقع توانایی همدلی کردن در آن‌ها را کاهش می‌دهند.
آزمونی برای ارزیابی میزان همدلی کودکان
عباراتی که در ادامه می‌آیند، رفتارهای کودکانی را شرح می‌دهند که از همدلی بالایی برخوردارند. برای اینکه توانایی همدلی در فرزندتان را بسنجید، عددی را بنویسید که ازنظر شما با وضعیت کنونی فرزندتان تناسب دارد و سپس امتیازها را جمع ببندید. تفسیر امتیازها ازاین‌قرار است:
۵۰-۴۰ عالی
۴۰-۳۰ تقویت همدلی در کودکتان مفید خواهد بود.
۳۰-۲۰ ممکن است در همدلی مشکل داشته باشد.
۲۰-۱۰ ممکن است وضعیت او خطرناک باشد. بهتر است برای تقویت همدلی در او، از افراد متخصص کمک بگیرید.
اکنون شروع کنید:
میان اعداد ۱ تا ۵ انتخاب و آن را مقابل هر سؤال بنویسید.
1. هرگز ۲. به‌ندرت ۳. گاهی ۴. اغلب ۵. همیشه
سؤالات آزمون:
* ازلحاظ اجتماعی، فردی حساس و به دیگران خیلی علاقه‌مند است. .....................................
* نسبت به نیازها و احساسات دیگران حساس است. .....................................
* نشانه‌های غیرکلامی دیگران، یعنی حرکات، پیام بدن، حالت‌های چهره و لحن صدا را خیلی خوب تشخیص می‌دهد. .....................................
* تغییر حالت‌های چهرهٔ دیگران را به‌سرعت درک می‌کند و واکنش مناسب نشان می‌دهد. .....................................
* هنگامی‌که فردی ناراحت است، احساس او را می‌فهمد و پاسخ مناسب می‌دهد. .....................................
* نشان می‌دهد که احساسات دیگران را درک می‌کنید......................................
* نشان می‌دهد که از ناراحتی فرد دیگر، ناراحت است......................................
* هنگامی‌که فردی مورد بی‌توجهی یا بی‌انصافی دیگران قرار می‌گیرد، به‌گونه‌ای رفتار می‌کند که نشانگر علاقه و توجه او به فرد مظلوم است. .....................................
* برای درک دیدگاه شخص دیگر، اشتیاق نشان می‌دهد......................................
* این توانایی را دارد که احساسات شخص دیگر را به کلام دربیاورد. .....................................
جمع امتیاز: ..........
برای پرورش همدلی چه کنیم؟
برای آنکه همدلی را به کودکان بیاموزید، باید همدلی را به آنان نشان دهید. به‌طورمعمول، بهترین لحظات آموزش همدلی، از پیش مشخص نیست و خودبه‌خود پیش می‌آید. از این لحظات بهره ببرید و به کودکتان کمک کنید تا بفهمد که «احساس کردن دیگران» چه قدرتی دارد. با پرسیدن مداوم این پرسش که «چه احساسی داری؟» هوش هیجانی فرزندتان را گسترش دهید. کودکان باید ابتدا بتوانند حالت‌های احساسی گوناگون را در خود تشخیص دهند تا سپس بتوانند نسبت به احساسات دیگران حساس شوند.
از این موضوع که فرزندانتان چه برنامه‌هایی را گوش می‌دهند یا تماشا می‌کنند، اطلاع کامل داشته باشید. آن‌ها را از تصاویر بی‌رحمانه، تحقیرآمیز و کاهندهٔ احساسات که مخرب رشد همدلی هستند، حفظ نمایید. اگر کودک بفهمد چرا همدلی مهم است و چه تأثیری بر دیگران دارد، بیشتر به همدلی گرایش پیدا می‌کند؛ پس تأثیر مثبت همدلی بر دیگران را به او نشان دهید. برای این کار می‌توانید از داستان، فیلم و نمایش کمک بگیرید.
رفتارهای همدلانهٔ خود را واضح‌تر و بیشتر کنید تا فرزندتان مرتب ببیند که به «نیازها و آزردگی‌های» دیگران توجه می‌کنید. سپس در جهت تسکین دیگران اقدام کنید تا فرزندتان از کارهای شما تقلید کند. فرصت‌هایی را برای کودکتان پیش بیاورید تا دیدگاه‌های گوناگون را در جامعه تجربه کند. برای نمونه، با رفتن به خانهٔ سالمندان، مراکز نابینایان، بخش کودکان بیمارستان‌ها، مراکز خیریه و ستادهای انتخاباتی، شرایطی را فراهم کنید که فرزندتان هرچه بیشتر بتواند دیدگاه‌های گوناگون را تجربه کند. به این طریق احتمال بیشتری دارد که بتواند با اشخاص نیازمند و آن‌هایی که دیدگاه‌هایشان با او متفاوت است، همدلی داشته باشد.
چند تکنیک مؤثر برای پرورش همدلی در کودکان
فرد، زمانی توانایی همدلی را پیدا می‌کند که بتواند خود را جای دیگران بگذارد، از زاویهٔ نگاه آن‌ها به مسائل نگاه کند و احساسات آن‌ها را درک کند. به‌قول‌معروف، باید بتواند با کفش‌های دیگران راه برود تا حال آن‌ها را درک کند. برای دستیابی به چنین مهارتی، لازم است که فرد از خودمحوری و تمرکز بیش‌ازحد بر روی خود دست کشیده باشد. تمرین‌هایی که در ادامه می‌آیند، برای این امر مفید خواهند بود.
1. نقش‌ها را عوض کنید:
به‌طور مثال، وقتی فرزندتان با برادر یا دوستش دچار اختلاف و مشاجره شد، از دو طرف بخواهید جایشان را با یکدیگر عوض کنند تا حال همدیگر را بهتر درک کنند. از هر یک از آن‌ها بخواهید جای طرف مقابل بنشیند و از مشکلات و احساسات او
حرف بزند. می‌توانید برای کودکان کوچک‌تر، از عروسک استفاده کنید، هر عروسک می‌تواند یک‌طرف بحث و مشاجره را نشان دهد و کودک می‌تواند از طریق عروسکش، مشکل را درک کند. نه‌تنها هنگام بحث و مشاجره، بلکه در مواقع دیگر نیز می‌توانید از این روش استفاده کنید؛ مثلاً از فرزندتان بپرسید فکر می‌کند چرا دوستش به او بی‌احترامی کرده است؟ شاید دوستش احساس خوبی نسبت به خودش ندارد. یا چرا پدرش سر او داد زده است؟ شاید چون پدرش در پرداخت بدهی‌ها به مشکل برخورده و ناراحت است. اگر به کودک کمک کنید که دیدگاه دیگران را درک کند، همدلی را در او تقویت کرده‌اید.
2. تصور کن طرف مقابل چه احساسی دارد:
مثلاً فرزندتان به مناسبت تولد دوستش راضیه، برای او هدیه‌ای: خریده است. از او بخواهید تصور کند راضیه است و هنگامی‌که این هدیه را دریافت می‌کند، چه احساسی به او دست می‌دهد.: از او بخواهید نقش راضیه را بازی کند که در حال باز کردن هدیه است و احساسات و افکار احتمالی او را توصیف کند. اگر یکی از اطرافیان، دچار شکستگی دست و پایا مشکلات این‌چنینی شده است، می‌توانید از فرزندتان بخواهید نقش او را ایفا کند و بگوید آن فرد الآن چه حس و حال و چه شرایطی دارد.
۳. نسبت به عدم همدلی فرزند خود بی‌اعتنا نباشید:
زمانی که فرزندتان با بی‌محلی با دیگران رفتار می‌کند، سر کسی فریاد می‌کشد، کسی را مسخره و یا تحقیر می‌کند، بی‌اعتنا نباشید. او را کناری بکشید و بگویید: «اگر همین حرف رو کس دیگه‌ای به تو می‌زد، چه احساسی بهت دست می‌داد؟» یا «اگر یه نفر همین‌جوری جلوی دیگران سرت داد بزنه، چه حالی می‌شی؟» فرزند شما باید بفهمد که نه‌تنها رفتار او برای شما ناراحت‌کننده است، بلکه اگر همین رفتار را کس دیگری در حق خودش روا می‌داشت، برایش ناراحت‌کننده بود.
از داستان کمک بگیرید به چند پیشنهاد
داستان و فیلم، تأثیر عمیقی بر روی کودکان برجای می‌گذارد. اگر به خاطرات دوران کودکی خودتان رجوع کنید، حتماً فیلم‌ها یا داستان‌هایی را به یاد خواهید آورد که عمیقاً بر شما تأثیر گذاشته‌اند، عقاید شما را شکل داده‌اند و چه‌بسا آیندهٔ شغلی و تحصیلی شما را تعیین کرده‌اند. در ادامه به چند کتاب داستانی بسیار عالی که برای پرورش مهارت همدلی در کودکان مفید خواهند بود، اشاره می‌کنیم:
۱. «امروز سطلت را پر کرده‌ای؟»، نوشتهٔ کارول مک کلود و ترجمهٔ فرشته سادات وظیفه، انتشارات بروج.
۲. «مهربان باش»، نوشتهٔ پت زیتلو میلر و ترجمهٔ میترا امیری، انتشارات پرتقال.
۳. «هم‌کلاسی‌ات را نخور»، نوشتهٔ رایان. تی. هینگز و ترجمهٔ احسان عرب اسدی، انتشارات پرتقال
۴. مجموعه کتاب «داستان‌های گاستون»، نوشتهٔ اورلی شین شو شین و ترجمهٔ ناهید درودیان، انتشارات پرتقال.
۵. «خرگوش گوش داد»، نوشتهٔ کوری دورفلد و ترجمهٔ رضی هیرمندی، انتشارات پرتقال.
۶. «برای بوآ چی آوردی؟» نوشتهٔ جین ویلیس و ترجمهٔ مسعود ملک یاری، انتشارات پرتقال.
به خاطر داشته باشید که «همدلی» با بسیاری از فضایل اخلاقی دیگر همچون صداقت، امانت‌داری، ایثار و کمک به هم‌نوع، مهربانی، گذشت و... ارتباط دارد و شاید به‌نوعی قلب بسیاری از فضایل اخلاقی است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند افرادی که مهارت همدلی دارند، در روابط دوستانه، خانوادگی و عاشقانه بسیار موفق‌تر هستند. در پرورش این مهارت در کودکان خود، کوتاهی نکنید!
منابع:
۱. برک، آل. ای (۲۰۱۰) روانشناسی رشد. ترجمهٔ یحیی سید محمدی (۱۳۹۵). چاپ سی‌ام. تهران: انتشارات ارسباران.
۲. بوربا، میشل (۲۰۰۱) هوش اخلاقی، ترجمهٔ شیرین یزدانی (۱۳۹۷). چاپ اول. قم: انتشارات ارمغان گیلار.
منبع: ماهنامه خانه خوبان