تفاوت اسباب‌بازی با اسبابِ بازی
نیاز به داشتن اسباب‌بازی برای کودکان نیازی واقعی و غیرقابل‌انکار است. کودکان برای بازی به هر چیزی متوسل می‌شوند، گاه ریش پدر، گاه گوشواره مادر، گاه عصای پدربزرگ و زمانی انگشتانه مادربزرگ. آنها برای بازی‌کردن نیاز به ابزار و اسباب دارند و تحت هر شرایطی که باشند، آن را برای خود فراهم می‌کنند.
باید به این نکته توجه داشته باشیم که بین اسباب‌بازی و اسبابِ بازی تفاوت وجود دارد. هنگامی که از اسباب‌بازی سخن می‌گوییم منظور تولیدات صنعتگران و کارخانه‌هاست که اسباب‌بازی‌هایی مانند توپ، عروسک، ماشین، تفنگ، آدم‌آهنی، انواع لگوها، پازل‌ها و.. . را می‌سازند و به بازار عرضه می‌کنند؛ ولی اسباب بازی وسایلی هستند که بدین منظور ساخته نشده‌اند و کودک با کمک قوه تفکر، تخیل و خلاقیت خویش از آنها استفاده می‌کند که بعضی از آنها اسباب‌بازی‌های ساخته شده کارخانه‌ها مفیدتر، سازنده‌تر و ارزان‌تر هستند.
موادی مانند خاک، شن، ماسه، آب، برف، چوب، گل، سنگ، کاغذ، وسایل دورریختنی و... که موردعلاقه کودکان ملل مختلف‌اند جزء این دسته محسوب می‌شوند.
نکته قابل‌توجه این است که بر خلاف «اسباب‌بازی» که دامنه تنوع محدودی دارد، اسبابِ بازی نامحدود است. وقتی کودکی بر تکه چوبی سوار شده و به خیال خود اسب‌سواری می‌کند، در واقع چوب برایش نوعی اسبابِ بازی است.
هنگامی که چادر مادر را به‌عنوان دیوار خانه‌اش مورداستفاده قرار می‌دهد، چادر برایش اسبابِ بازی است.
هنگامی که با قاشق بر قابلمه می‌کوبد، هم قاشق و هم قابلمه برایش حکم اسبابِ بازی را دارد.
اسبابِ بازی معمولاً به‌عنوان «اسباب‌بازی» خریدوفروش نمی‌شود و هر چیزی می‌تواند به‌عنوان اسبابِ بازی مورداستفاده کودک قرار گیرد. کودکان همان‌گونه که به «اسباب‌بازی» نیازمندند به «اسبابِ بازی» هم احتیاج دارند.
مربیان و والدین با آگاهی از این امر می‌توانند به این پدیده، خلاقانه دامن بزنند و اطمینان داشته باشند که با استفاده غیرمتعارف از ابزارهای پیرامونی موجب پرورش خلاقیت فرزندشان می‌شوند.
رعایت اعتدال در فراهم‌آوردن «اسباب‌بازی» و «اسبابِ بازی» می‌تواند سلامت و شادابی آتی فرزندانمان را بیمه کند. [1]
همان‌طور که بیان شد، اسباب‌بازی‌ها بر روح و روان کودک تأثیر گذاشته و در رشد و تکامل و شخصیت کودک مؤثر است؛ ولی اگر چنانچه همین اسباب‌بازی بر اساس اصول روانشناسی و تربیتی انتخاب نشود، اثرات منفی و مخربی بر روح و روان کودک خواهد گذاشت؛ لذا تأکید می‌شود که والدین و مربیان در تهیه و انتخاب اسباب‌بازی اطلاعات و آگاهی‌های لازم را کسب نموده و نهایت دقت را داشته باشند. متأسفانه دقتی که بعضی از والدین در خرید وسایل غیرضروری و تشریفاتی منزل به خرج می‌دهند بیشتر است تا خرید اسباب‌بازی‌هایی که به نظر روان‌شناسان تأثیر بسزایی در رشد شخصیت کودک دارد.
اسباب‌بازی‌ها را متناسب با سن، رشد (سن عقلی)، رغبت و تمایلات، استعدادها، قدرت جسمی و جنس کودک انتخاب کنید. این وسایل باید شامل اشیایی باشد که کودک را در آموختن هماهنگی چشم و دست، تناسب اشکال و رنگ‌ها، برآورد ارزش این کارها و جور کردن اشکال و قالب‌ها، دست‌کاری‌کردن، تغییردادن و در جستجوی جزئیات برآمدن یاری رساند. [2]
ویژگی‌های اسباب‌بازی مناسب برای کودکان
امروزه باتوجه‌به پژوهش‌هایی که در مورد کودک و دوره کودکی و بخصوص سال‌های اولیه کودکی شده است، پی برده‌ایم که کودک چگونه یاد می‌گیرد، چه چیزی به یادگیری او کمک می‌کند، رشد فکری‌اش چگونه است و چگونه می‌توان این رشد فکری را تقویت و پرورش داد.
همچنین می‌دانیم که در این دوره کودک به چه چیزهایی علاقه‌مند است، کودکان عموماً به اسباب‌بازی علاقه فراوانی نشان می‌دهند و به این سبب می‌توان از اسباب‌بازی‌ها به‌عنوان ابزاری برای رشد و تکامل آنان استفاده کرد.
در میان فعالیت‌های روانی و بدنی کودکان، بازی اهمیت فراوانی دارد و اسباب‌بازی در زندگی آنان نقش مهم و مؤثری را ایفا می‌کند.
در واقع همان‌طوری که از بدو تولد، جسم کودک به غذا و ویتامین‌های مختلف و مفید احتیاج دارد و بدان وسیله رشد و نمو می‌کند، روح و روان او نیز احتیاج به تغذیه دارد. اسباب‌بازی برای کودکان نوعی غذای روحی و روانی به شمار می‌رود و بنابراین می‌توان گفت که یکی از نیازهای مهم آنان به‌حساب می‌آید و جزئی از زندگی آنان را تشکیل می‌دهد.
اسباب‌بازی‌های کودکان چنانچه بادقت و بر طبق اصول روانشناسی و هدف‌های آموزشی انتخاب شوند، در زندگی اجتماعی و روانی و در رشد فکری و تربیتی آنان بسیار مؤثر خواهد بود. به همین جهت است که روان‌شناسان و مربیان مشهوری چون «منت سوری»، «والن»، «کلاپارد»، «دوبس» و دکتر «هوشیار» در این زمینه به‌تفصیل بحث کرده و بازی و اسباب‌بازی را در رشد فکری و تربیت قوای عقلانی کودک مؤثر دانسته‌اند.
کودکان هنگام بازی مخصوصاً با اسباب‌بازی‌هایی که جنبه فکری و آموزشی دارند بهتر می‌توانند به فعالیت‌های مختلف ذهنی، حرکتی و روانی بپردازند.
از نظر روانشناسی باید دانست که تمایل کودکان به بازی و علاقه شدید آنها به اسباب‌بازی، یکی از علایم سلامت عقل، کنجکاوی و هوشیاری آنان است. [3]
ازآنجاکه امروزه خرید اسباب‌بازی برای کودکان عمومیت یافته است، والدین باید در این مورد دقت کافی مبذول دارند تا اسباب‌بازی را انتخاب کنند که به سلامت و رشد جسمی، روانی، فکری و اجتماعی آنان کمک کند.
متأسفانه، بسیاری از والدین گمان می‌کنند که اسباب‌بازی‌ها فقط برای تفریح و سرگرمی کودکان درست شده‌اند و بسیاری از سازندگان اسباب‌بازی‌ها نیز به جنبه‌های تجاری و مصرفی اسباب‌بازی‌ها پرداخته‌اند و از این نکته مهم غافل‌اند که کودکان خردسال در سنینی که با اسباب‌بازی‌های خود به بازی سرگرم می‌شوند، شخصیت و فکر آنان نیز در این مرحله از زندگی شکل می‌گیرد. ازاین‌رو انتخاب و تهیه نوع مناسب اسباب‌بازی برای کودکان در سنین مختلف بسیار مهم و تعیین‌کننده است.
ویژگی‌های اسباب‌بازی مناسب عبارت‌اند از:
1- اسباب بازی باید همواره مناسب سن، مطابق علایق و درخور توانایی‌های ذهنی و رشدی کودک باشد. نه آنقدر سخت و پیچیده باشد که کودک عاجز از بازی با آن شود و نه آنقدر ساده و آسان باشد که علاقه کودک را از بین برده و در او ایجاد خستگی نماید. همچنین به لحاظ فیزیکی به گونه ای ساخته شده باشد که به راحتی در دستان کودک قرار گرفته و با آن بازی کند به طوری که کودک آن را با کمال میل بپذیرد و در حین بازی از آن واقعاً لذت ببرد.
در حقیقت چون خواسته‌ها و تمایلات کودکان به لحاظ فیزیولوژی و روانشناسی در سنین مختلف فرق می‌کند، پس بهتر است در هر سن و سالی اسباب‌بازی مناسب همان سن را برای آنان تهیه کنیم تا موجب رشد عقلی و شخصیت آنها شود. [4]
به‌عبارت‌دیگر چون رشد جسمی، ذهنی، روانی و اجتماعی یک کودک نه‌ساله با کودک سه‌ساله متفاوت است و اسباب‌بازی ای که برای یک کودک نه‌ساله ساخته شده به درد یک کودک سه‌ساله نمی‌خورد، دادن این اسباب‌بازی به او برایش فشار روحی و روانی ایجاد می‌کند و کودک خود را در بازی با آن ضعیف و ناتوان می‌یابد و خسته و عصبی شده و ممکن است اسباب‌بازی را پرت کرده و یا اینکه با پا بر روی آن بکوبد و یا اینکه احساس تنفر در او ایجاد کند؛ لذا پیشنهاد می‌گردد که در مراکز تهیه و تولید اسباب‌بازی از متخصصین روانشناسی و تعلیم‌وتربیت استفاده شده و اسباب‌بازی‌ها واقعاً بر مبنای نظرات کارشناسانه و متناسب با سنین کودکان ساخته شود.
2- اسباب بازی باید چنان باشد که ذهن کودک را برانگیزد و او را به سوی سازندگی، خلاقیت و نوآوری سوق دهد. اسباب بازی‌هایی که به طور کامل ساخته شده و کودک کار کمتری بر روی آنها انجام می‌دهد (اسباب بازی‌های کوکی)، قوای فکری کودک را بلااستفاده می‌گذارد و او را تبدیل به موجودی تماشاگر، منفعل و ناظر ساخته‌های دیگران می‌کند و کودک را که میل به کاوشگری و کنجکاوی دارد و سعی می‌کند اسباب بازی را قطعه قطعه کند تا میل درونی اش را ارضا کند، دلسرد می‌کند. در حالی که لگوها و قطعات ساختمان سازی که کودک با آن چیزهای مختلفی می‌تواند بسازد، جعبه کفش، جعبه مقوایی بزرگی که می‌تواند داخل آن بنشیند و ادای قایق سواری، هواپیمارانی، اتومبیل رانی و غیره را در بیاورد، [5] گل رس، شن و خمیر بازی که با آنها دست به آفرینش، خلاقیت و نوآوری می‌زند، می‌تواند چیزهای گوناگونی بسازد، هر طور که دلش می‌خواهد به آنها شکل بدهد، خراب کند و دوباره بسازد، کودک را به سوی خلاقیت و نوآوری سوق می‌دهد.
3- اسباب بازی خوب باید به واقعیت نزدیک باشد تا کودک از راه بازی با زندگی آشنا شود. مثلاً قیچی برای بریدن، سوزن برای دوختن، خمیر بازی برای شکل دادن اجسام واقعی و تخیلی و ورزیدگی دست و انگشتان، انواع مدادها و وسایل رنگ آمیزی برای شناخت رنگ‌ها، انواع پازل‌ها، لگوها و وسایل پیچ و مهره ای که به هماهنگی بین حرکات چشم و حرکات ظریف دست کمک کند. [6]
4- سبب رشد و پرورش مهارت‌ها و توانایی‌های بدنی کودک شود. اسباب بازی مطلوب علاوه بر پرورش قوای ذهنی، روانی، عاطفی، اجتماعی، خلاقیت و استعداد باید توانایی کودک را در زمینه استفاده از اعضای بدن رشد دهد.
5- اسباب بازی ساخته شده هر چقدر بتواند حواس بیشتری از کودک را به کار گیرد لذت بیشتری ایجاد می‌کند و مناسب‌تر است. کودکان آن چیزی را که لمس کنند، ببینند و بشنوند بیشتر از آن لذت می‌برند تا چیزهایی که فقط مشاهده کننده آن باشند.
6- اسباب بازی خوب می‌تواند تصورات و تخیلات کودک را گسترش بخشد و میل کنجکاوی و اکتشاف را در او پرورش دهد.
7- اسباب بازی‌هایی مناسبند که کودک روی آنها کار کند، با دست آنها را بپیچاند، بچرخاند، خم کند، ببرد (قطع کند)، رنگ آمیزی کند یا علامت بگذارد، اسباب بازی‌هایی که به طرق مختلف بتوان از آن استفاده کرد، بتوان به شکل‌های گوناگون در آورد، آنها را بست و محکم کرد و توسط آنها اشکال مختلف ساخت، کودکان دوست دارند اشیاء را لمس کنند سبک و سنگین نمایند و وضعیت ساخت آنها را بفهمند. گل رُس، شن، خمیر بازی، لگوها و قطعات ساختمان سازی، وسایل پیچ کردنی، نقاشی با آبرنگ، نقاشی انگشتی یا با مداد شمعی و مداد رنگی بیشتر دارای چنین خصوصیاتی هستند و کودک فعال است و می‌تواند بر روی آنها کار کند و تغییراتی که ایجاد می‌کند مشاهده نماید. [7]
8- اسباب بازی‌ها باید مستحکم و آنقدر با دوام باشند که کودکان مدت طولانی با آنها کار کنند، از نظر ظاهر جذاب و زیبا باشند تا کودکان با اصول طراحی آشنا شوند، دارای تنوع و قابلیت تغییر داشته و در فعالیت‌های آموزشی گوناگون مورد استفاده قرار گیرند.
9- کیفیت و اندازه اسباب بازی نیز باید با سن و هیکل (قد و قواره) کودک متناسب باشد. دست و قد بچه به آن برسد. اسباب بازی به اندازه ای کوچک نباشد که کودک آن را به زحمت ببیند مثلاً سوراخ‌های دانه‌های رنگی آنقدر ریز نباشد یا طول دانه‌ها آنقدر زیاد نباشد که نتوانند نخ را از انتهای آن بیرون بکشند، یا سر نخ آنقدر شُل نباشد که به داخل سوراخ دانه تسبیح نرود. همچنین اسباب بازی آن اندازه بزرگ نباشد که قدش به آن نرسد مثلاً وقتی عروسکی برای دخترتان می‌خرید به اندازه ای باشد که او بتواند آن را روی پای خود دراز کرده و برای آن لالایی بگوید و یا به صورتی انعطاف پذیر باشد که بتواند به آن لباس بپوشاند و با آن بازی کند.
10- اسباب بازی باید متناسب با جنس، ذوق و علایق کودک باشد. در زمینه نقش جنسیت در انتخاب بازی به وسیله کودکان تحقیقات زیادی صورت گرفته است.
«ترمن» فهرستی از بازی‌ها را تنظیم کرد و ارائه داده است که نشانگر تفاوت علاقه دختران و پسران است. دختران به بازی‌های عروسک‌بازی، مهمان‌بازی، طناب‌بازی، پذیرایی، آشپزی، تشکیل کلاس درس، بافندگی، خیاطی و معمابازی علاقه دارند و پسران به ابزارهای مکانیکی چون ماشین، تفنگ بازی، دوچرخه‌سواری، تیله‌بازی، کشتی، بوکس، فوتبال و فرفره بازی علاقه دارند.
نکته مهم اینکه اگر والدین مشاهده کردند که پسر آنها مثلاً عروسک‌بازی می‌کند و یا بالعکس دختر آنها تفنگ بازی می‌کند بهتر است حساسیتی نشان ندهند و به آنان نگویند که این بازی‌ها مربوط به دختران یا پسران است. به طور طبیعی در سنین 7 - 8 سالگی تفاوت‌های جنسی آشکار شده و هر کدام به سوی بازی‌هایی خواهند رفت که مطابق با طبیعت و انتظارات جامعه از آنان است.
11- اسباب بازی باید وسیله ای باشد هماهنگ با ارزش‌ها و معیارهای جامعه ای که کودک در آن زندگی می‌کند. چنین وسیله ای سبب می‌شود که کودک از آغاز کودکی، ضمن نخستین تجربه‌های زندگی، بسیاری از ارزش‌های معمول در جامعه را بشناسد.
بر طبق نظر روان‌شناسان کودک خود را با ویژگی‌های اسباب‌بازی‌ها همانندسازی کرده و از آنها الگو می‌گیرد. یک اسباب‌بازی مطلوب باید با دیگر وسایل و ارزش‌های موجود در آن جامعه تناسب داشته باشد. به طور مثال برای یک کودک پرورش‌یافته در دامن یک زن مسلمان ایرانی، عروسک خارجی اسباب‌بازی چندان مطلوبی نیست و باعث بدآموزی و تقلید کودک از آن می‌شود. [8]
12- اسباب بازی بایستی انگیزه و محرک مناسب به همراه داشته باشد و بتواند کودک را جلب نماید. اگر بازی با اسباب بازی توأم با موفقیت باشد، کودک به ادامه بازی ترغیب می‌گردد مثلاً وقتی کودک قطعات رنگی را بر اساس رنگ خاصی هماهنگ می‌کند یا پازلی را حل نماید، احساس موفقیت می‌کند و این موفقیت در حکم پاداشی است که وی دریافت می‌نماید. [9]
لیستی از اسامی اسباب‌بازی‌های مناسب
شن، خاک رُس (که به‌آسانی تبدیل به گل شود)، آب، خمیرهای بازی، رنگ برای نقاشی انگشتی، آبرنگ، قلم‌مو در اندازه‌های مختلف، مدادرنگی، مدادشمعی، گچ (برای استفاده تخته‌سیاه)، قیچی با لبه‌های گرد، انواع لگوها، قطعات ساختمان‌سازی، مکعب‌های چوبی و قطعات چوبی در اندازه‌های مختلف، اسباب‌بازی‌های پیچ‌کردنی، هزار سازه‌ها، پیچ و مهره‌ها، سرامیک‌ها، انواع پازل‌ها، لوتوی ارتباط، دومینوها، حلقه‌های اهرمی‌شکل، انواع عروسک‌ها، عروسک‌های پلاستیکی، پارچه‌ای، کاموایی، خانواده عروسکی (شامل مادر، پدر، نوزاد، برادر، خواهر، مادربزرگ، پدربزرگ)، شیشه پستانک، وسایل اتاق‌خواب، گهواره، کالسکه عروسک، گیره‌های بند رخت، لباس‌های کوچک با دکمه‌های نسبتاً درشت که کودک بتواند لباس‌های عروسک را به‌سهولت عوض کند، اتو و میز اتوی کوچک اسباب‌بازی برای خانه عروسک‌ها، تلفن، لوازم نظافت مانند جارودستی، جاروبرقی، تی، خاک‌انداز، کهنه برای گردگیری، وسایل آشپزخانه نظیر یخچال، گاز، ظروف آشپزی، سرویس چایخوری نشکن، لوازم خیاطی، اسباب و لوازم دکتری و پرستاری، گاری، اتومبیل، هواپیما، آمبولانس، ماشین آتش‌نشانی، هلی‌کوپتر، کامیون، جرثقیل، بلدوزر، گریدر، ترن، تراکتور، زنبیل کوچک، سبد، نخ‌کردن مهره‌های رنگین، ترازو (که مفهوم سبک، سنگین، کیلو، گرم و.. . را یاد می‌گیرد)، تخته میخ زدن، چکش، اشکال مختلف آهن‌ربا، وسایل هُل دادنی و کشیدنی (فرغون، دوچرخه، سه‌چرخه)، انواع توپ‌ها (پارچه‌ای، پلاستیکی، چرمی) برای سنین بالاتر، اره‌های مخصوص که کار با آنها تا حدودی مشکل است همراه با چند قطعه چکش، میخ و چسب چوب.
«گینوت» به طور کلی پنج اصل را در انتخاب اسباب بازی مهم می‌داند که عبارتند از:
1- برقراری ارتباط و تماس کودک با دیگران را آسان کند.
2- در ابراز و تخلیه یک احساس کودک را تشویق کند.
3- به افزایش بینش و بصیرت کودک کمک کند.
4- فرصت‌هایی برای آزمایش واقعی ایجاد کند.
5- وسیله‌ای باشد برای جبران ناکامی‌ها و اظهار تمایلات و آرزوهای سرکوب‌شده کودک. [10]
پی‌نوشت‌ها:
[1] حاج بابایی، مرتضی، مجله فرزند سالم، بهمن ماه 1375، ص 37.
[2] ایللینگورث، رونالدس، کودک و مدرسه (ترجمه شکوه نوابی نژاد)، ص 129.
[3] احمدوند، محمدعلی، روانشناسی بازی، ص 106.
[4] مجله پیوند، مردادماه 1359، ص 38 و منبع شماره 3، ص 107 و 106.
[5] شهرآرای، مهرناز، راهنمای انتخاب اسباب بازی، ص 104.
[6] واثقی، مینو، آموزش ضمن بازی (سال سوم هنرستان)، ص 12.
[7] Mayesky mary creativities for young children P.p 76.
[8] قربانیان، غلامرضا، مجله فرزند سالم، بهمن ماه 1375، ص 35 و منبع شماره 5، ص 4.
[9] منبع شماره 3، ص 108.
[10] Ginott Haim Group psychotherapy with children P.P 25.
.
.
.
منبع: مجله پیام زن